Cởi trói để vươn ra biển lớn

ADN của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam

Những năm cuối thế kỷ XX, hơn 10 năm sau Đổi mới, doanh nghiệp tư nhân vẫn là một khái niệm mơ hồ đối với nền kinh tế Việt Nam khi ấy. Thế nhưng, khi là đồng tác giả báo cáo đầu tiên gửi Chính phủ về chính sách phát triển kinh tế tư nhân, kết quả khảo sát hơn 100 doanh nghiệp ở thời điểm đó đã khiến chúng tôi thực sự bất ngờ.

Tinh thần làm ăn trong dân, “máu làm ăn” của những doanh nghiệp tư nhân trong nước rất mạnh mẽ. Quy mô của họ rất nhỏ, nhưng vốn liếng lớn nhất không nằm trong két sắt, mà ở chính bầu nhiệt huyết của những con người dám nghĩ, dám làm. Họ mang trong mình ADN khởi nghiệp sôi sục, với khát vọng vươn lên không ngừng. 

Với xuất phát điểm vô cùng khiêm tốn, thiếu vốn liếng, kinh nghiệm thị trường và cả sự hỗ trợ từ hệ thống chính sách, phần lớn họ hành động dựa vào bản năng - một thứ bản năng kinh doanh doanh dường như đã ăn sâu vào máu của người Việt ở cả ba miền. Và chính từ xuất phát điểm ấy, những thành công sau này của khu vực tư nhân càng trở nên đáng khâm phục. 

Họ không có chiến lược bài bản nhưng biết nhìn nhận cơ hội. Thấy Hà Nội thiếu vật liệu sơn, họ nhập sơn từ Thái Lan về, gia giảm cho phù hợp với thị trường nội địa, rồi phân phối rộng rãi.

Thấy hàng hoá ở Việt Nam khan hiếm ở hầu hết các lĩnh vực sau khi chuyển từ nền kinh tế bao cấp, tập trung, họ nhận phân phối độc quyền một số mặt hàng, đặc biệt là hàng tiêu dùng, bánh kẹo của nước ngoài.

Và dù không một doanh nhân nào khi ấy thực sự có khái niệm rõ ràng về “làm giàu” hay “doanh nghiệp”, nhưng chỉ trong vài năm, những doanh nghiệp tư nhân thời kỳ đầu đã phát triển rất nhanh, giàu lên nhanh chóng. Những thành công ban đầu đã tạo ra hiệu ứng lan tỏa trong toàn xã hội, một lớp doanh nhân Việt đã được định hình.

Họ quyết đoán, nhanh nhạy, tháo vát và linh hoạt thích ứng với thị trường, biết nắm bắt mọi cơ hội để vươn lên. Đó có thể coi là những phẩm chất đặc trưng, rất đáng quý của các doanh nghiệp tư nhân Việt Nam, cho đến tận bây giờ. 

Bên cạnh đó, tinh thần dám nghĩ dám làm và năng lực chấp nhận rủi ro là điểm nổi bật. Nhưng trên hết, đó không chỉ là sự liều lĩnh, mà là trực giác, thứ “vũ khí sinh tồn” đặc biệt trong bối cảnh thiếu nền tảng kinh doanh bài bản. 

Ở một giai đoạn đầy khó khăn sau Đổi mới, nhiều chuyên gia nước ngoài lúc đó đã không giấu được sự ngạc nhiên. Họ đánh giá doanh nghiệp Việt Nam là một trong những quốc gia có tính năng động và tinh thần khởi nghiệp cao bậc nhất châu Á - sánh ngang với Hồng Kông (Trung Quốc), nơi được coi là hình mẫu tiêu biểu của nền kinh tế thị trường và sự phát triển mạnh mẽ của các doanh nghiệp tư nhân. 

Bó hẹp trong “ao làng”

Trong bối cảnh còn nhiều khó khăn, các doanh nghiệp tư nhân Việt đã đạt được nhiều thành tựu đáng ghi nhận. Đáng tiếc, so với các quốc gia cùng khu vực Đông Nam Á như Singapore hay Thái Lan, những nền kinh tế có bước phát triển vượt bậc trong vài thập niên qua, doanh nghiệp tư nhân Việt Nam vẫn bị bó hẹp, chưa thể phát huy hết tiềm năng của mình.

Gần bốn thập kỷ sau Đổi mới, chưa có một doanh nghiệp tư nhân nào của Việt Nam thực sự vươn tầm toàn cầu. Trong khi đó, Thái Lan, quốc gia có nhiều điểm tương đồng, đã chủ động hoạch định chiến lược đưa doanh nghiệp ra nước ngoài từ 25 năm trước với chiến lược “Going Global”. Kết quả, họ sở hữu những tập đoàn đa quốc gia, có vị thế vững chắc trên trường quốc tế. 

Ngược lại, doanh nghiệp Việt chủ yếu phát triển trong phạm vi nội địa, chưa thể ra biển lớn. Điều này cho thấy một thực tế rõ ràng, dù hội tụ nhiều “phẩm chất” kinh doanh nổi bật, nhưng nội lực của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam vẫn chưa đủ mạnh để cạnh tranh trên thị trường toàn cầu.

Đáng lẽ, bước chuyển mình phải diễn ra từ 10 năm, thậm chí là 20 năm trước, khi hội nhập với thế giới bắt đầu mở ra, nhưng cơ hội ấy đã trôi qua. Trong suốt nhiều năm liền, doanh nghiệp trong nước vẫn đang mắc kẹt trong một “sân chơi hẹp” với nhiều rào cản vô hình. Nếu không thể vươn ra ngoài, họ sẽ mãi bị bó hẹp trong “ao làng” - một không gian đã trở nên quá chật chội, èo uột, kìm hãm phát triển.

Một trong những bằng chứng rõ nhất cho sức khỏe của doanh nghiệp Việt là mối liên kết yếu ớt giữa khu vực doanh nghiệp nội địa và khối FDI. Lấy ví dụ tại Samsung, tập đoàn đa quốc gia với hàng chục nhà thầu phụ tại Việt Nam, thế nhưng, chỉ có rất ít doanh nghiệp nội địa tham gia được vào chuỗi cung ứng toàn cầu.

Phần lớn doanh nghiệp Việt Nam vẫn chỉ hợp tác với Samsung ở vai trò gia công, cung ứng dịch vụ cấp thấp. Các tập đoàn nước ngoài tìm đến Việt Nam chủ yếu vì lao động giá rẻ, thay vì cơ hội hợp tác với các đối tác bản địa có năng lực và uy tín.

Trong khi đất nước muốn thực sự vươn mình, không thể thiếu sự dẫn dắt và đóng góp của giới doanh nhân, thì nhiều giới hạn, rào cản không đáng có vẫn tồn tại khiến doanh nghiệp tư nhân Việt Nam khó bứt phá.

Và chừng nào còn thiếu một hệ sinh thái hỗ trợ phát triển toàn diện, doanh nghiệp Việt khó có thể vươn ra khu vực, thậm chí thua ngay trên sân nhà.

Đã đến lúc doanh nghiệp trong nước cần được cởi trói thực sự - không phải chỉ bằng khẩu hiệu, mà bằng những cải cách có tính hệ thống, đủ mạnh để tạo ra đột phá mới cho phát triển.

Chìa khoá để đột phá

Trong suốt 30 năm nghiên cứu kinh tế, sống và quan sát các doanh nghiệp từ bên trong, tôi đúc kết lại một điều rằng, nếu không có luật chơi minh bạch, rõ ràng, chính sách kinh tế dù tốt đến đâu cũng không thể phát huy hiệu quả.

Để giúp các doanh nghiệp tư nhân của Việt Nam phát triển, vươn tầm, phát huy tối đa mọi lợi thế, cần một yếu tố then chốt là một khung pháp lý công bằng và minh bạch. Đó là điều duy nhất đủ sức mở đường cho phát triển bứt phá.

Minh bạch ở đây là rõ ràng, dễ hiểu. Việt Nam có nhiều luật, nhưng tính nhất quán và logic của các quy định pháp luật vẫn còn hạn chế, gây ra sự chồng chéo trong thực thi.

Trong khi đó, một nguyên tắc căn bản khi làm luật là phải biết luật này sẽ tác động tới ai, và cố gắng làm sao để không ai bị thiệt, để tất cả cùng có lợi. Không thể có chuyện ngay cả cán bộ nhà nước mà còn không hiểu luật, lúng túng trong xử lý công việc hàng ngày. Vậy sao doanh nghiệp có thể hiểu và yên tâm làm ăn, kinh doanh.

Mặt khác, bản chất hai doanh nghiệp có thể ngồi xuống ký hợp đồng và bắt tay làm ăn, vì họ tin rằng pháp luật sẽ đứng ra bảo vệ họ. Khi càng nhiều người dám bước vào cuộc chơi, nền kinh tế sẽ càng mạnh, đây chính là động lực cho phát triển.

Chính vì vậy, để tạo ra một môi trường kinh doanh lành mạnh, điều kiện tiên quyết là phải có một hệ thống pháp lý công bằng và minh bạch. Khi luật pháp không rõ ràng, doanh nghiệp sẽ mất niềm tin, mất khả năng tiên liệu, yếu tố sống còn trong kinh doanh. 

Doanh nhân Việt Nam không sợ luật pháp nghiêm khắc, nhưng họ cần một hệ thống quy tắc rõ ràng. Không ai dám bước ra sân chơi nếu không biết luật chơi ra sao. Giống như các trận đấu thể thao, sẽ không thể có một trận đấu hay khi luật mập mờ hoặc trọng tài không công minh.

Luật càng khắt khe, người chơi càng phải sáng tạo hơn trong khuôn khổ, để có thể tạo ra một trận đấu hay. Các doanh nghiệp tư nhân của Việt Nam cũng vậy, họ cần sự rõ ràng, cần một hệ thống pháp lý có thể tiên liệu, có thể dựa vào để lên kế hoạch phát triển.

Nhiều người hay nói đến việc phân bổ nguồn lực như một yếu tố then chốt, nhưng đó chỉ là thứ yếu. Điều quan trọng hơn là phải thiết lập được một hệ sinh thái tạo ra lòng tin vào luật pháp, vào sự minh bạch, vào sự đối xử công bằng. Khi có niềm tin, doanh nghiệp sẽ tự phát triển và “bàn tay vô hình” của thị trường sẽ làm tốt phần còn lại. 

Doanh nghiệp tư nhân Việt Nam mang trong mình khát khao phát triển, làm giàu, cống hiến cho xã hội và phụng sự đất nước, họ không cần ưu đãi, không cần hỗ trợ, chỉ cần một khung pháp lý minh bạch, kiến tạo cho phát triển, đó chính là “vốn xã hội” quý giá nhất để phát triển bền vững.

Thành phần kinh tế tư nhân chính là nòng cốt cho sự phát triển của đất nước. Tất cả những “con Rồng châu Á”, từ Nhật bản, Hàn Quốc, Đài Loan (Trung Quốc), đến Singapore, đều đi lên không phải nhờ tài nguyên, không nhờ ưu thế đặc biệt nào. Sau chiến tranh, họ thậm chí còn bắt đầu từ con số âm, nhưng nhờ một hệ thống pháp lý minh bạch, môi trường kinh doanh thuận lợi, nền kinh tế đã phát triển một cách nhanh chóng. 

Đây chính là bài học cho Việt Nam, các doanh nghiệp sẽ không thể kỳ vọng “bay cao” khi vẫn mang theo một “khối chì” trên lưng. Muốn đất nước vươn lên, phải tháo bỏ rào cản đó để doanh nghiệp cất cánh, trở thành cánh chim đầu đàn dẫn dắt cả nền kinh tế. 

Với những cải cách thể chế mạnh mẽ thời gian gần đây, đặc biệt là Nghị quyết 68 của Bộ Chính trị cùng “bộ tứ chiến lược”, đây là lần đầu tiên, những người lãnh đạo đất nước đã thể hiện một quyết tâm thực sự.

Đây là điều rất đáng ghi nhận. Cả nền kinh tế đang chứng kiến những bước đi lịch sử: trao quyền cho kinh tế tư nhân, cải cách thể chế, cải tổ lại hành chính, sáp nhập các tỉnh thành, điều chỉnh hệ thống luật pháp, cũng như các định hướng chuyển đổi xanh, chuyển đổi số...

Việt Nam đang có một bước chuyển mình thực sự - từ lời nói đến hành động. Và điều kiện tiên quyết cho bước chuyển đó chính là một hệ thống pháp lý minh bạch, công bằng, và nhất quán. Đó không chỉ là nền tảng, mà còn là chìa khóa để mở ra cánh cửa phát triển doanh nghiệp tư nhân Việt Nam.

Bài viết đăng trên Đặc san TheLEADER với chủ đề PHỤNG SỰ xuất bản tháng 8-2025. Đặc san dày 196 trang, gồm 4 phần: Chính sách phụng sự, Lãnh đạo phụng sự, Doanh nghiệp phụng sự và Báo chí phụng sự.
Để đặt mua Đặc san, xin liên hệ:
Tạp chí điện tử Nhà quản trị - TheLEADER
Tòa soạn thường trực: Tầng 2, tòa nhà số 5 ngõ 535 Kim Mã, phường Giảng Võ, Hà Nội
Điện thoại: (024) 6687 6808 - Hotline: 08887 08817
Văn phòng đại diện tại Thành phố Hồ Chí Minh
Địa chỉ: Lầu 2, tòa nhà VNO, số 29 Huỳnh Văn Bánh, phường Phú Nhuận, TP.HCM
Điện thoại: 08867 08817