Thiếu hụt vật liệu xây dựng đe dọa tiến độ đầu tư công

Trong giai đoạn nước rút hoàn thành kế hoạch 2025, đầu tư công được xác định là trụ cột then chốt tạo đà bứt phá tăng trưởng kinh tế năm 2026. Tuy nhiên, trên rất nhiều công trình, tình trạng thiếu hụt nguồn cung vật liệu xây dựng đang gây nghẽn tiến độ và đình trệ kế hoạch giải ngân đầu tư công tại nhiều bộ, ngành, địa phương.

Ông Phan Tấn Đạt, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Khoáng sản và xây dựng Bình Dương (KSB) cho hay, việc cung ứng vật liệu san lấp đang là "nút thắt" nghiêm trọng cho các dự án trọng điểm do vướng mắc pháp lý. Dù đã có những bước tiến mạnh mẽ về cải cách thể chế, nhưng thực tế lĩnh vực tài nguyên khoáng sản vẫn tồn tại nhiều bất cập chưa được giải quyết triệt để.

Theo ông Đạt, một nghịch lý lớn đang tồn tại khi trữ lượng đá xây dựng tại TP.HCM và vùng lân cận đã được thăm dò, phê duyệt lên tới gần 1,2 tỷ m3, trong khi công suất khai thác được cấp phép chỉ đạt khoảng 17 triệu m3/năm, thấp xa so với nhu cầu thực tế 25–28 triệu m3.

"Sự chênh lệch này khiến nhiều dự án hạ tầng trọng điểm đối mặt nguy cơ chậm tiến độ, đội chi phí, trong khi thị trường vật liệu dân sinh rơi vào tình trạng khan hiếm, giá cao", ông Đạt nhấn mạnh tại tọa đàm: “Đầu tư công - gỡ nút thắt để bứt phá tăng trưởng năm 2026”, do tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp, phối hợp với Hiệp hội Công nghiệp khoáng sản TP.HCM tổ chức mới đây.

Theo ông Đạt, dù Chính phủ đã ban hành cơ chế đặc thù, nhưng việc thực thi còn vướng xung đột pháp lý khiến nhiều mỏ không thể tăng công suất kịp thời. Các thủ tục như lập thiết kế mỏ, đấu giá quyền khai thác tách rời quyền sử dụng đất đang làm ách tắc nguồn cung, gây lãng phí tài nguyên quốc gia.

Để gỡ nút thắt này, ông kiến nghị cho phép tăng ngay công suất đối với các mỏ đủ điều kiện pháp lý, đồng thời sửa đổi các quy định chưa thống nhất trong Luật Địa chất và khoáng sản.

"Khi nút thắt thể chế được tháo gỡ, doanh nghiệp cam kết đảm bảo nguồn vật liệu ổn định, giá hợp lý cho các dự án đầu tư công, tạo nền tảng cho tăng trưởng giai đoạn 2026", ông Đạt khẳng định.

Ông Võ Minh Đức, Phó chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp khoáng sản TP.HCM kiêm Phó chủ tịch Hiệp hội Vật liệu xây dựng Việt Nam, cho hay, hiện chưa có quy hoạch tổng thể cấp quốc gia đối với vật liệu xây dựng thông thường như đất, cát, đá... trong khi đây là nhóm vật liệu thiết yếu cho san lấp và hạ tầng. Trái lại, các ngành như xi măng, gạch ốp lát hay kính đã có quy hoạch rõ ràng đến năm 2030, tầm nhìn 2050.

Đồng thời, thiếu một đầu mối điều tiết khiến không cơ quan nào chịu trách nhiệm tổng hợp, cân đối nhu cầu vật liệu cho các công trình trọng điểm. Trong khi đó, tại khu vực miền Đông và Tây Nam Bộ, nhu cầu đá xây dựng và cát san lấp tăng vọt khi hàng loạt dự án cao tốc đồng loạt triển khai. Dù trữ lượng quy hoạch lên tới hàng tỷ m3, quá trình đưa tài nguyên vào khai thác thực tế vẫn gặp nhiều rào cản.

"Rõ ràng, các giải pháp hiện nay để đảm bảo nguồn cung cát, đá... mới xử lý phần ngọn, trong khi gốc rễ nằm ở những lỗ hổng pháp lý và tư duy quản lý thì vẫn còn bỏ ngỏ", ông Đức nói.

Ông Đức dẫn chứng, giấy phép khai thác hiện nay thường có thời hạn ngắn, công suất thấp và giới hạn độ sâu bất hợp lý, có nơi chỉ cho khai thác 10 mét trong khi thân quặng nằm sâu hàng trăm mét. Khi nhu cầu tăng đột biến, thủ tục điều chỉnh công suất, mở rộng mỏ lại vướng quy trình hành chính phức tạp, khiến doanh nghiệp chùn bước. Bên cạnh đó, tâm lý “làm cho chắc” của các cơ quan quản lý địa phương cũng khiến việc cấp phép và điều phối vật liệu bị chậm trễ.

"Ngay tại TP.HCM, nhu cầu đá xây dựng năm 2026 dự kiến khoảng 26 triệu m3, nhưng cơ chế liên kết vùng để huy động nguồn cung từ các tỉnh lân cận vẫn chưa rõ ràng", ông Đức nói.

Ở góc độ kỹ thuật, nhiều quy định thăm dò khoáng sản đã lỗi thời. Việc yêu cầu khoan thăm dò mật độ dày đối với các khối đá có cấu tạo đơn giản gây lãng phí chi phí và kéo dài thời gian cấp phép mỏ một cách không cần thiết. Đặc biệt, một điểm nghẽn khác là sự thiếu đồng bộ trong đầu tư công, khi công tác chuẩn bị nguồn vật liệu thường chỉ được tính đến sau khi dự án đã khởi công, dẫn tới tình trạng... “nước đến chân mới nhảy”.

Để tháo gỡ, ông Đức kiến nghị Bộ Xây dựng sẽ đóng vai trò đầu mối điều phối vật liệu nhằm xóa bỏ tình trạng cục bộ địa phương. Các tỉnh cần gắn quy hoạch nhu cầu với quy hoạch khoáng sản, cho phép các mỏ hiện hữu linh hoạt tăng công suất và độ sâu. Đặc biệt, cần vận dụng Luật Địa chất và khoáng sản 2024 để đẩy mạnh phân cấp, chuyển từ tư duy “tiền kiểm” sang “hậu kiểm” nhằm xóa bỏ ách tắc thủ tục.

“Nếu có kế hoạch cung ứng vật liệu dài hạn cho giai đoạn 2026 - 2030, chúng ta sẽ tránh được cách xử lý mang tính sự vụ. Khi thể chế được khơi thông và tư duy thực thi được đặt đúng chỗ, nguồn lực vật liệu sẽ trở thành bệ đỡ thực sự cho hạ tầng quốc gia”, ông Đức nhấn mạnh.