Thể chế mạnh: Bệ phóng cho kinh tế tư nhân

Ông đánh giá như thế nào về việc ưu tiên biện pháp dân sự, kinh tế thay cho xử lý hình sự trong các vụ án kinh tế, tài chính theo tinh thần Nghị quyết 68? Đây có phải là một bước tiến về tư duy pháp lý không?

Luật sư Trương Thanh Đức: Trước hết, phải nói rằng đây không phải là vấn đề mới, mà chỉ là thời điểm thích hợp để giải quyết dứt điểm những bức xúc, bất cập, trăn trở của mọi người trong mấy chục năm qua. Một lần nữa, Nghị quyết của Đảng đặt ra vấn đề triệt để hơn, mạnh mẽ hơn, kiên quyết hơn để hạn chế và chống tình trạng hình sự hóa quan hệ kinh tế, hành chính.

Vi phạm là điều không thể tránh khỏi, nhất là khi đất nước đang trong thời kỳ chuyển đổi, đời sống xã hội phát triển thì số lượng và sự phức tạp của các quan hệ giao dịch cũng tăng lên. Điều quan trọng là khi xảy ra vi phạm, chúng ta cần có giải pháp tương ứng, phù hợp để xử lý hiệu quả. Đối với các vụ án hình sự về trật tự trị an, xâm phạm tính mạng, sức khỏe con người, chắc chắn phải áp dụng các chế tài hình sự nghiêm khắc.

Còn đối với các tranh chấp về tiền bạc, hợp đồng, giao dịch, kể cả việc gây thiệt hại cho xã hội qua các vấn đề như đất đai, môi trường, nếu không thể khắc phục bằng tiền hay xử phạt hành chính khác, thì chúng ta mới phải áp dụng các chế tài hình sự tù giam, tù chung thân, thậm chí tử hình.

Nhưng tôi cho rằng các biện pháp kinh tế cũng đủ sức, đủ hiệu quả để ngăn chặn, cảnh tỉnh và khắc phục vi phạm. Đặc biệt, với các thiệt hại về vật chất, tiền bạc, chúng ta hoàn toàn có thể phạt với mức tiền rất cao, rất nặng để vừa răn đe, phòng ngừa vi phạm, vừa khắc phục thiệt hại gây ra. Đó chính là cách xử phạt tương xứng, dùng tiền ngăn chặn và trừng phạt hành vi tham lam, hám lợi, “dùng thuốc vừa liều”, “dùng độc trị độc”.

Làm sao để bảo đảm nguyên tắc “không hồi tố để xử lý bất lợi cho doanh nghiệp” như đặt ra trong Nghị quyết 68 trong khi hệ thống pháp luật hiện hành còn nhiều mâu thuẫn, chồng chéo?

Luật sư Trương Thanh Đức: Việc không hồi tố cũng có phần tương tự như vấn đề hình sự hóa hay không hình sự hóa quan hệ kinh tế, dân sự. Về nguyên tắc, việc không hồi tố nghĩa là khi có quy định mới về tội phạm, vi phạm, hoặc xử lý nghiêm khắc hơn thì không hồi tố lại cho các hành vi vi phạm trước khi quy định đó có hiệu lực.

Hiện nay, chúng ta đang hiểu theo nghĩa rộng hơn, tức là khi phát hiện vi phạm trong quá khứ tại một thời điểm nào đó (chẳng hạn như thời điểm cuối cùng phải khai báo, kê khai, nhận lỗi, thú tội), dù hình phạt không thay đổi, thậm chí có thể nhẹ hơn, nhưng do điều kiện, hoàn cảnh đã thay đổi so với trước, nếu đã khắc phục được hậu quả thì chúng ta vẫn có thể tha miễn, không áp dụng hình phạt đối với các vi phạm cũ.

Tôi cho rằng trong trường hợp này, đối với các vi phạm mà chúng ta ưu tiên áp dụng biện pháp kinh tế thay vì hình sự thì việc thay thế xử lý hình sự bằng chế tài kinh tế là rất hợp lý. Mặc dù chưa có quy định cụ thể hoặc luật chưa thay đổi kịp, nhưng với chủ trương không hình sự hóa quan hệ kinh tế, việc tối đa hoá áp dụng biện pháp kinh tế cho các vi phạm cũ là phù hợp và hợp lý hơn.

Điều quan trọng là khi xảy ra vi phạm, chúng ta cần có giải pháp tương ứng, phù hợp để xử lý hiệu quả.

Nghị quyết 68 yêu cầu bảo đảm việc niêm phong, kê biên tạm giữ, phong toả tài sản liên quan đến vụ việc, vụ án phải theo đúng thẩm quyền, trình tự, thủ tục, phạm vi, không xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức; bảo đảm giá trị niêm phong, kê biên, tạm giữ, phong toả tương ứng với dự kiến hậu quả thiệt hại trong vụ án. Ông nhìn nhận thực trạng doanh nghiệp bị phong tỏa tài khoản, niêm phong tài sản ra sao?

Luật sư Trương Thanh Đức: Việc xử lý hình sự, nhất là giam giữ, chính là một biện pháp mà các đối thủ, chủ nợ, hoặc những người có mâu thuẫn, đối thủ cạnh tranh tận dụng tối đa để gây khó, gây hại cho doanh nhân, doanh nghiệp. Thay vì kiện ra tòa dân sự, kinh tế, ra trọng tài thương mại hay dùng các cách thức thương lượng, thì họ gây sức ép bằng cách tố giác tội phạm, đẩy đối thủ, hay chỉ đơn thuần là đối tác vào vòng lao lý để đòi nợ nhanh hơn.

Ngoài ra, tuy không “hình sự hoá”, nhưng kiện ra Tòa án hoặc trọng tài nhưng lại lạm dụng việc yêu cầu tuyên bố phá sản, việc kê biên, cưỡng chế, phong tỏa tài sản doanh nghiệp và cá nhân. Nếu doanh nghiệp thực sự chây ì, tẩu tán tài sản thì việc này là đúng. Nhưng nhiều trường hợp bị ảnh hưởng không đáng, vì chỉ là tranh chấp bình thường, chưa rõ đúng sai, tài sản không bị tẩu tán, thậm chí doanh nghiệp hoạt động bình thường và vẫn có khả năng trả nợ. Đặc biệt, nếu giá trị tài sản lớn hay quan trọng đối với doanh nghiệp, thì việc kê biên có thể gây đình trệ, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động sản xuất, kinh doanh, chưa kể còn ảnh hưởng đến uy tín, thương hiệu doanh nghiệp.

Đối với cá nhân, có những nguyên tắc rõ ràng, ví dụ không được kê biên vật dụng thiết yếu phục vụ cuộc sống, đồ thờ cúng (ở mức độ vừa phải, ngoại trừ những tài sản trị giá lớn). Nhưng với doanh nghiệp, không hề có quy định tương tự, bất kỳ khỏan tiền nào cũng có thể bị đóng băng, bất kỳ tài khoản nào cũng có thể bị phong toả, bất kỳ tài sản nào cũng có thể bị kê biên.

Đối với vụ hình sự, thì không có quy định yêu cầu người yêu cầu phải đặt cọc, ký quỹ hoặc bảo lãnh tương ứng với giá trị tài sản kê biên, để bồi thường thiệt hại nếu làm sai, gây tổn thất cho doanh nghiệp. Đối với vụ việc dân sự, kể cả đã làm đúng yêu cầu cũng không dễ giảm thiểu và khắc phục được thiệt hại. Ngược lại, các doanh nghiệp cũng phải hết sức lưu ý đến việc đó để chủ động phòng ngừa, tháo gỡ nếu rơi vào tình trạng này.

Trong quá trình điều tra các vụ án kinh tế, cơ chế phân biệt tài sản hợp pháp và tài sản vi phạm nên được thực hiện theo hướng nào?

Luật sư Trương Thanh Đức: Đây là một vấn đề khá khó khăn, vì tài sản trong các vụ án thường liên quan đến nhiều giao dịch, nhiều công đoạn và giai đoạn, với sự tham gia của nhiều doanh nghiệp, cá nhân. Đối với các vụ án hình sự, việc xác định tài sản hợp pháp và vi phạm phụ thuộc rất nhiều vào kết luận của cơ quan điều tra. Đối với các vụ án dân sự thì các bên phải lập luận, chứng minh để vạch ra cái sai, bảo vệ cái đúng.

Tất cả phải trải qua quá trình điều tra, truy tố hoặc khởi kiện, lấy lời khai, đối chất, cung cấp chứng cứ, tranh luận tại phiên tòa công khai. Sau đó, Tòa án, trọng tài cân nhắc để đưa ra phán quyết đúng sai, hợp lý.

Việc phân biệt ngay từ đầu tài sản nào hợp pháp hay không hợp pháp là rất khó, gần như không khả thi. Theo tôi, để hỗ trợ kinh tế tư nhân, một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế, thì các cơ quan điều tra, truy tố và xét xử cần nhanh chóng xem xét kết luận để hạn chế ảnh hưởng đến tài sản bị đóng băng trong các vụ án.

Ví dụ, nếu thiệt hại ở mức nhất định, chỉ nên kê biên tài sản tương ứng, tránh kê biên toàn bộ tài sản, đặc biệt là những tài sản hình thành trước khi xảy ra vụ án. Trong quá trình xét xử, cần đẩy nhanh tiến độ, tạo điều kiện hỗ trợ doanh nghiệp duy trì hoạt động kinh doanh bình thường, vì án kinh tế ảnh hưởng lớn đến người lao động, nhà đầu tư, chuỗi cung ứng thị trường và nền kinh tế.

Ngoài ra, cần có hướng dẫn rõ ràng để nhanh chóng phân loại, xử lý đối với tài sản hợp pháp và không hợp pháp. Đồng thời cần mở rộng cho phép tài sản của doanh nghiệp tiếp tục được vận hành, giao dịch, thậm chí chuyển nhượng nhưng kèm theo cam kết rằng nếu bản án kết luận tài sản liên quan đến vi phạm, thì doanh nghiệp và bên nhận chuyển nhượng phải chịu trách nhiệm trả lại hoặc thu hồi. Cơ chế này không mới, mà chính là quy định về quyền yêu cầu trong Bộ luật Dân sự, hay còn gọi là quyền đeo đuổi, quyền truy đòi.

Cần phải tránh việc phong tỏa, niêm phong toàn bộ tài sản, kể cả kho tàng bị coi là tang vật, gây đình trệ hoạt động doanh nghiệp. Cần nhanh chóng điều tra, đánh giá và áp dụng các biện pháp giám sát thích hợp theo hướng cho phép tiếp tục khai thác, sử dụng tài sản. Với hàng hóa luân chuyển, tồn kho, cũng cần có giải pháp xử lý nhanh để tránh hư hỏng, mất giá trị hoặc chi phí bảo quản lớn, gây thiệt hại cho doanh nghiệp và nền kinh tế.

Nghị quyết 68 cũng yêu cầu hoàn thiện hệ thống pháp luật thực thi hợp đồng, giải quyết tranh chấp trong lĩnh vực kinh doanh, thương mại, rút ngắn thời gian giải quyết tranh chấp hợp đồng. Theo ông, vì sao hiện nay thời gian giải quyết tranh chấp hợp đồng tại Việt Nam vẫn kéo dài? Vướng mắc chủ yếu nằm ở đâu: pháp luật, thủ tục, hay con người?

Luật sư Trương Thanh Đức: Theo tôi, có ba yếu tố chính dẫn đến tình trạng này liên quan đến quy định pháp luật, vai trò của Toà án và cơ chế giải quyết thay thế Toà án.

Thứ nhất, về quy định pháp luật: Hệ thống pháp luật của chúng ta điều chỉnh về quan hệ kinh tế, dân sự còn quá nhiều bất cập, thiếu cởi mở, không rõ ràng, có nhiều mâu thuẫn và chồng chéo. Điều này đã được các cơ quan chức năng kết luận. Những bất cập này khiến các bên dễ rơi vào bẫy vi phạm, gây tranh cãi, kéo dài thời gian giải quyết, dẫn đến rủi ro, oan sai và cảm giác tiêu cực cho doanh nghiệp, người dân cũng như cơ quan chức năng. Cùng với đó, số lượng, nội dung và độ dài của văn bản pháp luật cũng tăng vọt.

Thứ hai, về vai trò của Toà án: Sau gần 40 năm đổi mới, số lượng vụ án được xét xử ở Toà án cũng tăng lên hàng chục lần. Tuy nhiên, hệ thống Tòa án lại chưa được coi trọng phát triển tương ứng. Tại các trung tâm kinh tế, nhất là Hà Nội và TP HCM, Tòa án và cơ quan thi hành án đều quá tải. Việc giải quyết tại Toà án chưa thực sự theo kịp và đáp ứng được sự phát triển của doanh nghiệp và nền kinh tế.

Lẽ thường, tất cả tranh chấp, từ dân sự, kinh tế, hành chính cho đến vi phạm hình sự, cuối cùng đều phải được kết thúc tại Tòa. Tòa án là nơi thực thi công lý, giúp người dân và doanh nghiệp tin tưởng rằng nếu làm đúng pháp luật, lương tâm, trách nhiệm và thỏa thuận hợp đồng, họ sẽ được bảo vệ. Khi vi phạm được ngăn chặn kịp thời, thiệt hại được đền bù, sự thật được tôn trọng, lẽ phải được thừa nhận, công lý được bảo vệ, công bằng được bảo đảm, thì người ta sẽ yên tâm đầu tư, mạnh dạn kinh doanh, sẵn sàng cống hiến và chấp nhận rủi ro. Sẽ vẫn là trở ngại lớn cho phát triển nếu không nâng cao năng lực, cải cách pháp luật, áp dụng công nghệ, cải tiến thủ tục và giải quyết công tâm, nhanh chóng, hiệu quả các tranh chấp kinh tế.

Thứ ba, về cơ chế giải quyết tranh chấp ngoài Toà án: Kinh tế phát triển mạnh thì tranh chấp cũng tăng nhanh và rất cần thúc đẩy cơ chế giải quyết tranh chấp ngoài Toà án. Hiện nay, Việt Nam đã có khoảng trên 70 trung tâm trọng tài thương mại, nhưng hầu như vẫn chưa có vai trò đáng kể, ngoại trừ VIAC (Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam).

Để tạo thuận lợi cho đầu tư và kinh doanh thì phải tháo gỡ điểm nghẽn giải quyết tranh chấp. Mấy chục năm qua, quy định pháp luật, nhận thức của xã hội và nhiều các yếu tố khác chưa tạo điều kiện cho việc giải quyết tranh chấp bằng Trọng tài. Cần tập trung sửa đổi pháp luật, quan tâm đúng mức, thúc đẩy mạnh mẽ trọng tài giải quyết tranh chấp để giảm tải cho Tòa án, hỗ trợ doanh nghiệp.

Nghị quyết nêu yêu cầu có “cơ chế đặc thù” để xử lý các dự án, hợp đồng tồn đọng. Ông nghĩ nên thiết kế cơ chế đặc thù đó ra sao để vừa hợp pháp, vừa khả thi, lại không bị lạm dụng?

Luật sư Trương Thanh Đức: Cơ chế đặc thù là cần thiết vì nhiều quy định hiện hành quá phức tạp, chồng chéo, mâu thuẫn, thậm chí gây bế tắc, không thể giải quyết được bằng pháp luật hiện hành. Chờ sửa luật thì quá lâu, không kịp thời, vì vướng mắc không chỉ ở một luật mà nhiều luật, không phải ở một khâu mà ở nhiều khâu, không phải ở một chỗ mà ở nhiều tầng nấc. Cơ chế đặc thù là cách tốt nhất và nhanh nhất tháo gỡ bất cập, giải quyết khó khăn, tăng tốc đầu tư, hoàn thành dự án, thúc đẩy kinh doanh.

Tất nhiên, cần phân biệt hai loại vướng mắc: một là do vi phạm pháp luật, như không đáp ứng điều kiện môi trường hay làm trái quy định, thì phải xử lý nghiêm, thậm chí xoá sổ dự án. Còn với những trường hợp sai sót không lớn, lỗi ít nghiêm trọng, mà chủ yếu là do vướng mắc quy định, chồng chéo pháp luật, thủ tục rắc rối, quy trình bất cập, thì cần ưu tiên tháo gỡ nhanh chóng, mạnh dạn phân quyền, miễn trừ trách nhiệm. Đặc biệt, là những người trực tiếp xử lý vướng mắc, khắc phục hậu quả phải được giao quyền chủ động và miễn trách hoàn toàn khi thất bại, miễn là họ vô tư, không lợi dụng, trục lợi, tham nhũng, chiếm đoạt.

Việc xử lý từng dự án, từng vấn đề càng cần linh hoạt, đơn giản, thông thoáng hơn, hướng tới lợi ích chung. Đồng thời, cần nhanh chóng sửa đổi pháp luật để tránh tình trạng hôm nay giải quyết được vấn đề nhưng ngày mai lại phát sinh vấn đề mới, rồi lại phải “mỏi mòn” chờ đợi tháo gỡ.

Tôi rất ủng hộ quan điểm của Tổng Bí thư về việc luật pháp không nên quá chi tiết, cụ thể, vì cuộc sống rất phong phú, phức tạp, khó có thể dự liệu hết bằng các câu chữ, điều khoản cụ thể. Thay vào đó, cần đặt ra các quy định có tính chất nguyên tắc chung một cách khái quát, chính xác, chuẩn mực, đồng thời mạnh dạn giao trách nhiệm cho người có thẩm quyền.

Càng giao nhiều quyền, nhiều việc quan trọng, thì người được giao càng có nhiều nghĩa vụ và trách nhiệm nặng nề. Vấn đề mấu chốt không phải là bắt buộc người có thẩm quyền phải làm đủ thứ quy trình, thủ tục; phải tuân thủ mọi thứ đến từng câu, từng chữ hay lo sợ họ làm thế nào và cách nào, mà chỉ tập trung vào việc kiểm soát để buộc họ phải hành động khách quan, quyết định vô tư, hướng tới hiệu quả. Nếu cứ biến các cấp hành chính thành những cỗ máy tuân thủ cứng nhắc, thì mọi thứ sẽ chỉ luôn là hình thức, không thực chất, kém hiệu quả và ách tắc sẽ tiếp diễn.

Cải cách mạnh mẽ đòi hỏi dám cho phép vượt qua rào cản pháp lý hiện hành, tạo cơ hội thay đổi để doanh nghiệp, doanh nhân tự tin đưa nền kinh tế bước vào kỷ nguyên mới của dân tộc.