Từ “xé rào” cơ chế đến kỳ vọng “siêu đô thị” của TP. HCM

Những ngày giữa tháng 8/2025, thời gian tỉnh Bình Dương và Bà Rịa – Vũng Tàu được sáp nhập vào TP. HCM với mục tiêu hình thành một “siêu đô thị” chưa lâu, ông Nguyễn Ngọc Hoà, Chủ tịch HĐTV Công ty đầu tư tài chính nhà nước TP. HCM (HFIC) đang bận rộn với việc cơ cấu lại tổ chức, đồng thời nghiên cứu để đề xuất với UBND thành phố về việc áp dụng Nghị quyết 98 (nghị quyết của Quốc hội về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù phát triển TP. HCM) đối với địa bàn hành chính mới.

Lý do HFIC phải nghiên cứu và đề xuất bởi vì đây là đầu mối được UBND TP. HCM giao chức năng tiếp nhận, xét duyệt cho các doanh nghiệp trên địa bàn vay theo chương trình kích cầu của Nghị quyết 98. Trước đây khi chưa sáp nhập và chưa có Nghị quyết 98, doanh nghiệp muốn vay phải có tài sản thế chấp nhưng trong bối cảnh hiện nay HFIC phải nghiên cứu, vận dụng để đưa ra phương thức cho vay được thế chấp bằng tài sản hình thành trong tương lai.

Phương thức này chỉ áp dụng cho các doanh nghiệp nhỏ và vừa với mức vay từ 5 đến 10 tỷ đồng hoặc ở một mức độ nào đó phù hợp. “Đây cũng là một trong những bước “xé rào” của HFIC”, ông Hoà nói và giải thích thêm, chẳng hạn doanh nghiệp vay không trả được thì xử lý thế nào, có luật nào cho phép làm thất thoát tiền của nhà nước.

Thực tế, từ “xé rào” được ông Hoà sử dụng không lạ lẫm đối với thành phố đầu tàu kinh tế của cả nước và với chính HFIC. Bởi HFIC cũng là tổ chức được sinh ra từ cơ chế “xé rào” nhằm phục vụ cho mục tiêu phát triển của TP. HCM.

Từ “Xé rào” cơ chế đến đòn bẩy phát triển

"Thành phố không chờ cơ chế mà tự đề xuất, kiên trì xin Trung ương từng việc một dựa trên thực tiễn của địa phương, rồi hình thành cơ chế và điều chỉnh ở cấp quốc gia. Chính tư duy, cách làm này đã giúp thành phố phát triển và có vai trò đầu tàu kinh tế của cả nước", TS Trần Du Lịch, Chủ tịch hội đồng tư vấn triển khai Nghị quyết 98, nguyên Viện trưởng Viện nghiên cứu phát triển TP. HCM từng khẳng định khi đề cập đến những lần “xé rào” cơ chế của Thành phố.

Thập niên 1990, TP. HCM cùng đất nước bước vào thời kỳ đổi mới, dân số tăng nhanh, trường học, bệnh viện quá tải, thiếu các công trình công cộng... khiến nhu cầu đầu tư hạ tầng rất lớn, cấp bách trong khi ngân sách lại hạn hẹp.

Trước bối cảnh bộn bề khó khăn đó, để tháo gỡ về vốn, Viện kinh tế TP.HCM (nay là Viện nghiên cứu phát triển TP.HCM) đứng đầu là TS Trần Du Lịch đã đề xuất thành lập một định chế tài chính là công ty nhà nước nhưng có thêm yếu tố thị trường. Ngân sách thành phố thông qua định chế tài chính này đóng vai trò "vốn mồi", còn lại huy động bên ngoài để đầu tư vào các công trình hạ tầng quan trọng, cấp thiết đòi hỏi nguồn vốn đầu tư lớn.

Sau nhiều nỗ lực của lãnh đạo thành phố, năm 1996, Quỹ đầu tư phát triển đô thị thành phố (HIFU) ra đời theo quyết định của Thủ tướng và được đổi tên thành công ty Đầu tư tài chính nhà nước TP. HCM (HFIC) vào năm 2010.

HFIC chính là tổ chức được chọn để thí điểm chủ trì phát hành trái phiếu đô thị TP. HCM gồm kỳ hạn 2 và 5 năm vào năm 2003. Mục tiêu là đến hết năm đó, thành phố huy động được 2.000 tỷ đồng từ người dân, tổ chức tài chính. Trong 4 năm tiếp theo, thành phố huy động được 8.000 tỷ đồng qua trái phiếu. Sự thành công đó đánh dấu TP. HCM là địa phương đầu tiên trong cả nước huy động vốn thông qua phương thức phát hành trái phiếu. Trước đó, chỉ có trái phiếu Chính phủ do Bộ Tài chính phát hành và chưa có khung pháp lý cho trái phiếu địa phương.

HFIC được coi là bước ngoặt mở ra quá trình xã hội hóa giáo dục, y tế bằng cơ chế tài chính chưa từng có tiền lệ đó là lấy vốn vay ưu đãi hỗ trợ lãi suất cho doanh nghiệp tư nhân đầu tư vào cơ sở hạ tầng. Tổ chức này được ví như "bà đỡ" cho nhiều công trình hạ tầng thiết yếu như trường Nguyễn Thị Minh Khai, Đại học Tôn Đức Thắng, mở rộng bệnh viện Từ Dũ, Đại học Y Dược, Hùng Vương, đầu tư trang thiết bị kỹ thuật cao cho bệnh viện Chợ Rẫy, Ung Bứu, Nhân Dân 115…

Hay việc thành phố vào đầu năm 2000 dự tính giao cho lực lượng thanh niên xung phong thu phí xe lưu thông qua đường Hùng Vương và Điện Biên Phủ mở rộng để hoàn 700 tỷ đồng vốn đầu tư. Tuy nhiên nếu thực hiện cách này để có 700 tỷ đồng đầu tư cho dự án khác sẽ rất lâu nên Viện nghiên cứu phát triển TP. HCM đã đề xuất phương án bán quyền thu phí đó cho doanh nghiệp để thu về ngay “cục tiền” làm nguồn vốn đầu tư dự án khác. Nhưng để việc thu phí này không ảnh hưởng quá nhiều đến cuộc sống của người dân nên doanh nghiệp thu phí này cần có sự chi phối vốn của nhà nước.

Trước yêu cầu từ thực tiễn đó, HFIC đã đề xuất phương án thành lập công ty cổ phần để mua quyền thu phí trong 9 năm với giá 1.000 tỷ đồng, cam kết hoàn tất chi trả cho ngân sách trong 18 tháng. Đó là tiền đề để Công ty CP Đầu tư hạ tầng kỹ thuật TP.HCM (CII) ra đời vào năm 2001, với cổ đông sáng lập là HFIC góp 45 tỷ đồng, tương đương 15% vốn điều lệ, còn lại bán cổ phần ra công chúng. Bằng phương thức này, CII đã có vốn điều lệ hơn 300 tỷ đồng, với 900 cổ đông, trở thành doanh nghiệp có số cổ đông lớn nhất thời điểm đó. Ba năm sau khi được thành lập, CII hoàn tất thanh toán 1.000 tỷ đồng cho thành phố.

Việc TP. HCM bán quyền khai thác đường Hùng Vương, Điện Biên Phủ cho doanh nghiệp là khởi đầu cho phương thức hợp tác công - tư trong đầu tư hạ tầng theo dạng hợp đồng kinh doanh - quản lý. Chính bằng cách làm này, TP. HCM đã thoái vốn nhanh khỏi các dự án và có nguồn lực tiếp tục đầu tư dự án mới.

Sau TP HCM, các tỉnh thành khác cũng thành lập quỹ đầu tư địa phương như Bình Dương, Đồng Nai... Đến năm 2007, Chính phủ chính thức có nghị định về tổ chức hoạt động của quỹ địa phương.

Ngoài phát hành trái phiếu địa phương, bán quyền thu phí cho doanh nghiệp, TP. HCM còn là địa phương tiên phong “mở đường” cho các mô hình chưa từng có tiền lệ và đem lại thành quả như thí điểm khu chế xuất Tân Thuận để thu hút vốn đầu tư nước ngoài, xây dựng khu đô thị Phú Mỹ Hưng bằng hình thức BT, thành lập Trung tâm giao dịch chứng khoán đầu tiên của cả nước…

“Chiếc áo” quá chật

Dù vẫn giữ vai trò là đầu tàu kinh tế của cả nước, đóng góp khoảng 1/5 tổng sản phẩm quốc nội (GDP)và gần 30% tổng thu ngân sách quốc gia vào những năm 2020 theo Cụ thống kê TP. HCM nhưng thành phố đã bộc lộ dấu hiệu hụt hơi trong cuộc đua tăng trưởng.

Những con số ấn tượng của quá khứ dường như không còn đủ để che giấu thực tế rằng thành phố đang gặp khó khăn trong việc duy trì đà phát triển ổn định và bền vững. Đáng lo ngại hơn, không chỉ tăng trưởng chậm lại, mà các chỉ số năng suất, cạnh tranh và hiệu quả quản trị đô thị cũng có dấu hiệu suy giảm theo thời gian.

Cụ thể, trong giai đoạn 1991–2010, TP. HCM đạt tốc độ tăng trưởng GDP bình quân khoảng 10,5%/năm, cao gấp 1,5 lần so với mặt bằng chung của cả nước. Đây là thời kỳ thành phố bứt phá mạnh mẽ, tận dụng tốt giai đoạn đầu của công cuộc đổi mới, đón dòng vốn đầu tư nước ngoài (FDI), phát triển công nghiệp, thương mại – dịch vụ.

Tuy nhiên, sang giai đoạn 2011–2020, tốc độ tăng trưởng đã giảm xuống còn 7,2%/năm, chỉ cao hơn trung bình cả nước 1,2 lần. Đặc biệt, năm 2020 trở thành cột mốc đáng buồn khi lần đầu tiên kể từ ngày thống nhất, tốc độ tăng trưởng của TP. HCM chỉ đạt 1,4%, thấp hơn đáng kể so với mức trung bình toàn quốc là 2,9%.

“Đây không còn là dấu hiệu tạm thời mà là chỉ báo cho thấy cấu trúc phát triển của thành phố đã tới giới hạn”, chuyên gia kinh tế Trương Hiền Phương phân tích và nói thêm, một nguyên nhân then chốt là sự quá tải trong cấu trúc hành chính đô thị và sự cạn kiệt dần của các nguồn lực phát triển.

Quỹ đất công nghiệp và nông nghiệp gần như đã được sử dụng tối đa, khiến dư địa phát triển các khu công nghiệp mới hoặc nông nghiệp công nghệ cao trở nên rất hạn chế. Trong khi đó, dân số tiếp tục tăng, không chỉ do tự nhiên mà còn bởi làn sóng nhập cư đã đẩy mật độ dân cư và nhu cầu hạ tầng xã hội vượt quá khả năng đáp ứng.

Sự quá tải này kéo theo hệ lụy, từ tắc nghẽn giao thông đến thiếu hụt dịch vụ y tế, giáo dục, từ áp lực nhà ở đến ô nhiễm môi trường đô thị. Nói cách khác, “chiếc áo” cơ chế – quy hoạch – quản lý mà TP. HCM đang khoác lên mình đã trở nên quá chật.

Hình hài siêu đô thị

Trong bối cảnh ấy, việc sáp nhập hai tỉnh Bình Dương, Bà Rịa – Vũng Tàu vào TP. HCM được kỳ vọng sẽ mang lại một bước ngoặt chiến lược. “Đây không đơn thuần là việc nới rộng ranh giới hành chính, mà hàm chứa một tư duy phát triển hoàn toàn mới”, TSKH.KTS. Ngô Viết Nam Sơn nhận định. Theo ông, cần tái cấu trúc toàn diện không gian đô thị, phân bổ lại dân cư – sản xuất – dịch vụ, tạo dựng các cực tăng trưởng mới và quan trọng nhất là giải phóng TP.HCM khỏi những ràng buộc cũ để phát huy vai trò thực sự của một siêu đô thị cấp vùng, thậm chí cấp quốc tế.

TP. HCM mở rộng có diện tích 6.770,3km² với dân số khoảng 14 triệu người, tổng thu ngân sách năm 2024 đạt gần 678.000 tỷ đồng. Sau sáp nhập, tổng sản phẩm trên địa bàn (GRDP) của TP. HCM ước đạt khoảng 2,7 triệu tỷ đồng (tương đương 121 tỷ USD), chiếm gần 24% GDP cả nước. Với con số này, TP. HCM sẽ vượt qua các đô thị lớn trong khu vực như Jakarta (Indonesia), Kuala Lumpur (Malaysia) và tiệm cận Bangkok của Thái Lan (130 tỷ USD).

Theo TS. Lê Bá Thường, sự liên kết giữa vùng biển sâu của Bà Rịa – Vũng Tàu với năng lực công nghiệp đô thị của Bình Dương và trung tâm tài chính sáng tạo của TP. HCM sẽ hình thành một chuỗi đô thị – công nghiệp – cảng biển – dịch vụ liên hoàn. Đây chính là mô hình phát triển mà nhiều siêu đô thị trên thế giới đã áp dụng thành công.

Thực tế, khu vực phía bắc TP. HCM (trước đây là tỉnh Bình Dương) đã chuyển sang mô hình phát triển theo chiều sâu bằng việc hợp tác với các đối tác Singapore từ 25 năm trước để phát triển công nghiệp và thu hút đầu tư có chọn lọc. Hạ tầng được quy hoạch bài bản với mạng lưới giao thông công cộng, các khu đô thị gắn với giao thông (TOD), hệ thống xử lý rác và năng lượng thông minh – những nền tảng quan trọng cho một đô thị hiện đại, phát triển bền vững.

Ông Nguyễn Hồng Hải, kiến trúc sư trưởng Becamex IDC nhìn nhận, từ nhiều năm trước, Bình Dương (cũ) đã có tầm nhìn vượt ra ngoài địa giới hành chính, luôn gắn quy hoạch với TP. HCM, vùng Đông Nam Bộ và cả nước. Khi sáp nhập vào TP. HCM, những quy hoạch này sẽ trở thành nền tảng vững chắc giúp biến các ý tưởng chiến lược thành hiện thực.

Trong khi đó, TS Trần Du Lịch đề xuất, TP. HCM cần nhanh chóng thành lập Khu thương mại tự do tại khu vực Cái Mép – Thị Vải và coi đây là đột phá chiến lược để thành phố tham gia trực tiếp vào chuỗi giá trị phân phối toàn cầu, từ đó thu hút mạnh mẽ các nguồn lực đầu tư quốc tế.

Khu thương mại tự do không chỉ là thương mại dịch vụ mà còn là công nghiệp. Khu vực này sẽ kết nối với các trung tâm logistics nội địa như ICD Dĩ An và Thuận An, giúp tăng hiệu quả chuỗi cung ứng và logistics toàn vùng. 

Để hướng đến mục tiêu siêu đô thị, TS Trần Du Lịch cho rằng, thành phố không thể tiếp tục mô hình công nghiệp theo chiều ngang, dựa vào lao động giá rẻ. Thay vào đó, cần chuyển đổi mạnh mẽ sang mô hình tăng trưởng dựa trên đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số và chuyển đổi xanh.

TP. HCM không thể giữ nguyên các quy hoạch công nghiệp cũ mà phải đánh giá lại từng ngành, nhóm ngành dựa trên tỷ trọng giá trị gia tăng và năng suất, từ đó xác định rõ đâu là ngành nên ưu tiên, đâu là ngành cần tái cấu trúc.

“Việc tập trung giải quyết những điểm nghẽn lớn về hạ tầng số (như trung tâm dữ liệu lớn), năng lượng sạch và năng lượng tái tạo - những yếu tố cốt lõi để thúc đẩy quá trình chuyển đổi kép: vừa xanh, vừa số, cũng rất quan trọng”, TS. Trần Du Lịch khuyến nghị và cho biết thêm, việc tái định hình lại tầm vóc của TP. HCM không còn là một đô thị đơn lẻ phát triển độc lập, mà là một cực tăng trưởng năng động trong vùng đại đô thị phía Nam. Từ đó, TP. HCM sẽ thực sự vươn mình trở thành một siêu đô thị kinh tế, tài chính, công nghệ.

***

Bài viết thuộc chuyên đề "Từ Độc lập đến Thịnh vượng" do TheLEADER triển khai nhân kỷ niệm 80 năm Quốc khánh 2/9.