Cuộc cách mạng số thầm lặng phía sau mỗi lệnh chuyển tiền

Khởi đầu của cuộc cách mạng

Matthew Brown trong vai một du khách nước ngoài, cầm trên tay trái dừa vừa mua tại quán nước ven đường ở Đà Nẵng. Thay vì loay hoay với tiền mặt hay thẻ tín dụng, ông mở ứng dụng ví điện tử trên điện thoại, quét mã QR của người bán.

Gần như ngay lập tức, tài khoản của ông Trần Huyền Dinh, Giám đốc dự án Basal Pay đã nhận được 10.000 đồng. Giao dịch hoàn tất chỉ trong vài giây. Điều đáng nói, Matthew không hề có tài khoản ngân hàng tại Việt Nam. Vị khách đã trả tiền bằng một loại tài sản số được neo giá với đồng đô la Mỹ, gọi là stablecoin.

Màn trình diễn nhỏ này là một phần của hội thảo "Thanh toán xuyên biên giới: Xu hướng toàn cầu và giải pháp cho Việt Nam". Câu chuyện của Matthew và ông Dinh không dừng lại ở một thử nghiệm công nghệ, mà là minh chứng cho một nhu cầu thực tế đang ngày càng lớn dần.

Theo Ngân hàng Thanh toán Quốc tế (BIS), quy mô thanh toán xuyên biên giới toàn cầu đã chạm mốc 200.000 tỷ USD trong năm 2024 và dự kiến sẽ tăng tới 320.000 tỷ USD vào năm 2032.

"Con số này cho thấy nhu cầu giao dịch xuyên biên giới đang trở thành một dòng chảy khổng lồ, giữ vai trò cốt lõi trong hệ thống tài chính quốc tế", ông Trần Huyền Dinh, Chủ nhiệm Ủy ban ứng dụng fintech VBA, Giám đốc dự án Basal Pay phân tích.

Tuy nhiên, những hạ tầng chủ đạo hiện nay vẫn còn nhiều bất cập. Mạng lưới ngân hàng đại lý thông qua SWIFT thường mất từ vài giờ đến vài ngày để xử lý và có chi phí cao, do qua nhiều tầng lớp trung gian.

Các dịch vụ như Western Union hay MoneyGram tuy có tốc độ xử lý nhanh hơn, nhưng lại bào mòn đáng kể số tiền gửi về của người lao động ở nước ngoài. Mạng lưới thẻ quốc tế như Visa và Mastercard tiện lợi cho hoạt động du lịch, nhưng lại tạo ra một khoản chi phí toàn cầu ước tính lên tới 187 tỷ USD mỗi năm.

Những con số này có tác động trực tiếp đến Việt Nam. Với 16-18 tỷ USD kiều hối mỗi năm, Việt Nam nằm trong top 10 quốc gia nhận kiều hối lớn nhất thế giới.

Dòng tiền này là nguồn lực quan trọng cho hàng triệu gia đình và cán cân thanh toán quốc gia. Thêm vào đó, hơn 17 triệu lượt khách quốc tế và khoảng 500.000 lao động tự do làm việc cho các công ty nước ngoài đang tạo ra một nhu cầu khổng lồ về các giao dịch nhanh, rẻ và minh bạch.

Từ đây, Chính phủ Việt Nam bắt đầu có những bước đi thận trọng, nhưng chủ động. "Việc thông qua Luật Công nghệ Công nghệ số và ban hành Nghị quyết 05 về thí điểm thị trường tài sản số đã mở ra những cơ hội mới", ông Phan Đức Trung, Chủ tịch Hiệp hội blockchain và tài sản số Việt Nam (VBA) nhận định.

Theo ông Trung, điều này cho phép Việt Nam thử nghiệm những mô hình mới trong một môi trường được kiểm soát.

Dự án Basal Pay của ông Dinh là một trong những thử nghiệm đầu tiên. Được cấp phép hoạt động theo cơ chế "sandbox" tại Đà Nẵng, Basal Pay là giải pháp chuyển đổi tài sản số sang tiền pháp định, ứng dụng blockchain để tạo ra một kênh thanh toán mới.

"Mục tiêu của chúng tôi là thu hút dòng tiền ngoại tệ về Việt Nam, thông qua hai đối tượng chính là kiều hối và khách du lịch", ông Dinh chia sẻ.

Bằng cách tích hợp các công nghệ nhận dạng khách hàng (KYC), chống rửa tiền (AML) và tuân thủ các quy tắc quốc tế, dự án này không chỉ cung cấp một giải pháp với chi phí thấp hơn khoảng 30% so với kênh truyền thống mà còn tạo ra dữ liệu thực tiễn quý báu. Dữ liệu này sẽ giúp các nhà hoạch định chính sách đánh giá khả năng mở rộng mô hình, từ đó ban hành các quy định phù hợp hơn trong tương lai.

Kinh nghiệm từ người trong cuộc

Thử nghiệm tại Đà Nẵng được xây dựng trên một nguyên tắc cơ bản đang ngày càng được công nhận trên toàn cầu. "Blockchain và stablecoin không thay thế các mô hình truyền thống trong thanh toán xuyên biên giới, nhưng có thể giúp nâng cao hiệu quả thanh toán, tăng cường trải nghiệm, bảo mật và giảm phí giao dịch", ông Dinh nói.

Theo vị chuyên gia này, blockchain và stablecoin sẽ phát triển song song và bổ trợ cho hệ thống thanh toán truyền thống.

Ông Matthew Brown không phải một khách du lịch đơn thuần, mà hiện là Giám đốc phát triển khu vực của Tether, cho rằng những hạn chế cố hữu của hệ thống truyền thống đang tạo ra dư địa cho các công cụ mới.

"Năm 2024, stablecoin ghi nhận tổng giá trị giao dịch hơn 26.000 tỷ USD. Đáng chú ý, khoảng 2.100 tỷ USD trong số đó đến từ các giao dịch thanh toán như kiều hối, thương mại điện tử và chi trả cho freelancer", ông Matthew nói.

Con số này cho thấy stablecoin không còn là một công cụ thuần túy cho giới đầu cơ, mà đang dần trở thành một nền tảng thanh toán thực thụ. Sự dịch chuyển này đặc biệt có ý nghĩa với các nền kinh tế đang phát triển như Việt Nam.

Trong đó, vai trò "trung gian" của các ngân hàng và tổ chức tài chính sẽ được giảm tải, và chỉ cần tập trung vào việc chuyển đổi tiền pháp định (như Việt Nam Đồng) thành stablecoin và ngược lại, đồng thời đảm bảo các quy trình tuân thủ như KYC và AML.

Ông Phan Đức Trung với nhiều năm kinh nghiệm làm việc tại các ngân hàng chỉ ra sự khác biệt cốt lõi nằm ở yếu tố hạ tầng. "Blockchain là một mạng lưới khác hẳn. Nó hoạt động 24/7 và không có khái niệm về một trung tâm thanh toán bù trừ", ông nói.

Trong khi hệ thống thanh toán truyền thống cần các định chế trung gian để đối soát và xác nhận giao dịch, thường chỉ trong "giờ hành chính", thì blockchain cho phép các giao dịch được xác thực và hoàn tất gần như tức thời.

Hơn nữa, hai mô hình kinh doanh cũng cho thấy sự khác biệt lớn. Các gã khổng lồ như Visa có doanh thu hàng chục tỷ USD mỗi năm, phần lớn đến từ các khoản phí thu trên mỗi giao dịch thực hiện.

Ngược lại, một công ty phát hành stablecoin như Tether, theo ông Trung, có nguồn thu chính không phải từ phí giao dịch, mà từ lãi suất của các tài sản bảo chứng mà họ nắm giữ, ví dụ như trái phiếu chính phủ Mỹ. "Chính vì cái gốc là thu nhập không đến từ phí giao dịch, nó tạo ra một mức phí rẻ đến mức tối đa", vị chuyên gia nói thêm.

Sự kết hợp giữa công nghệ và mô hình kinh doanh chi phí thấp tạo ra một giải pháp hấp dẫn. Thay vì phải đi qua nhiều lớp ngân hàng trung gian với các mức phí cộng dồn, một người ở Hàn Quốc có thể mua stablecoin tại một sàn giao dịch được cấp phép, rồi chuyển qua mạng lưới blockchain gần như miễn phí đến một đơn vị được cấp phép tại Việt Nam và đơn vị này sẽ chuyển đổi thành Việt Nam Đồng cho người nhận. Toàn bộ quy trình diễn ra nhanh chóng, minh bạch và hiệu quả hơn rất nhiều.

Những góc nhìn đa chiều

Dù tiềm năng là rất lớn, nhưng con đường để tích hợp blockchain và stablecoin vào hệ thống tài chính không hề bằng phẳng. Con đường này có nhiều ý kiến trái chiều và phức tạp giữa các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và nhà đầu tư.

Rào cản lớn nhất và trước mắt nhất nằm ở hành lang pháp lý. Luật sư Nguyễn Trần Minh Quân, CEO Krysos Trust chỉ ra rằng, Luật Ngân hàng Nhà nước hiện hành quy định chỉ có Việt Nam Đồng là phương tiện thanh toán hợp pháp. "Để làm được điều này, chúng ta phải sửa luật", ông nói.

Trong khi chờ đợi sự thay đổi, các doanh nghiệp vẫn đang tìm cách vận hành cho đến khi khung pháp lý hoàn thiện. Chủ tịch Hiệp hội blockchain và tài sản số Việt Nam gợi ý, thay vì định nghĩa là "thanh toán", các giao dịch này được cấu trúc dưới dạng "hoán đổi" tài sản, một hoạt động mà pháp luật không cấm. Ở đó, cơ chế sandbox chính là nơi để thử nghiệm và hợp pháp hóa hoạt động này.

Liên quan tới những lo ngại blockchain và stablecoin sẽ cạnh tranh với các ngân hàng, định chế tài chính, ông Trung khẳng định, không một ai có thể ngăn cản sự phát triển của công nghệ. "Nếu anh vẫn đi một con đường cũ với chi phí cao, anh phải tìm cách thay đổi", ông nói.

Vị chuyên gia cho rằng đây không phải là sự đối đầu, mà là cơ hội để các ngân hàng tự làm mới mình, giảm chi phí hạ tầng và tạo ra những giá trị mới, có thể là bằng cách tự phát hành stablecoin của riêng mình, hoặc trở thành các mảnh ghép quan trọng.

Tất nhiên, sự thận trọng của các nhà làm luật không phải là không có cơ sở. Từ góc độ vĩ mô, TS. Võ Trí Thành, Viện phó Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) và là thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách tài chính tiền tệ quốc gia lưu ý, rủi ro kinh tế vĩ mô luôn là ưu tiên hàng đầu.

"Thanh toán xuyên biên giới là một kênh được quản lý chặt, gắn liền với quản lý tiền tệ", ông Thành nói. Do đó, theo vị chuyên gia, mọi sự thay đổi cần phải đảm bảo sự ổn định của hệ thống tài chính quốc gia.

Ngay cả khi các vấn đề pháp lý và vĩ mô được giải quyết, rủi ro thị trường vẫn còn đó. Ông Nguyễn Minh Tuấn, Giám đốc điều hành kiêm đồng sáng lập Cộng đồng Cố vấn tài chính Việt Nam (VWA), nhắc lại bài học từ sự sụp đổ của Ngân hàng Thung lũng Silicon vào năm 2023.

Theo ông, việc Tether hay các tổ chức khác nắm giữ trái phiếu chính phủ Mỹ không phải là không có rủi ro khi lãi suất thay đổi. "Lãi thì đầu tư vào trái phiếu chính phủ Mỹ, nhưng lỗ cũng có thể xảy ra", ông Tuấn cảnh báo.

Sự minh bạch trong việc công bố tài sản bảo chứng và các cơ chế phòng ngừa rủi ro phái sinh, theo vị chuyên gia là chìa khóa để xây dựng niềm tin.

Cuối cùng là những thách thức về mặt kỹ thuật. Ông Đỗ Văn Thuật, Giám đốc giải pháp và kiến trúc blockchain Công ty 1Matrix chỉ ra rằng, rủi ro lớn nhất không nằm ở mạng lưới blockchain, mà nằm ở các ứng dụng, nơi mà công nghệ kết nối với hệ thống tài chính truyền thống.

"Điều này đòi hỏi chúng tôi phải xây dựng một hệ thống rất đặc thù cho thị trường Việt Nam, tuân thủ các quy định, thay vì sao chép hệ thống có sẵn", ông Thuật giải thích.