Vì sao cần luật hóa công nghiệp trọng điểm?

Nền móng yếu, chính sách "treo"

Ngành luyện kim là minh chứng rõ nhất. Giữ vai trò cung cấp vật liệu đầu vào cho hầu hết lĩnh vực sản xuất, song Việt Nam vẫn phải nhập khẩu phần lớn thép hợp kim, thép tấm cán nóng – những sản phẩm cơ bản để phát triển công nghiệp chế tạo.

Nghịch lý lớn nhất nằm ở bauxite – nguyên liệu đầu vào của sản xuất nhôm kim loại. Việt Nam sở hữu trữ lượng 3,5 tỷ tấn, nhưng hằng năm lại xuất khẩu hơn 90% alumin (sản phẩm trung gian từ hai dự án Alumin và Nhân Cơ), trong khi toàn bộ nhôm nguyên liệu vẫn phải nhập khẩu với khối lượng khoảng 1 – 1,2 triệu tấn/năm.

Một vòng luẩn quẩn “xuất thô – nhập tinh” kéo dài suốt nhiều năm, cho thấy năng lực chế biến sâu chưa được khơi dậy đúng mức.

Cơ khí chế tạo cũng không khá hơn, dù có hơn 3.000 doanh nghiệp, song thị phần sản phẩm nội địa chỉ chiếm vỏn vẹn 7%. Phần lớn doanh nghiệp dừng lại ở gia công, lắp ráp, còn các công đoạn then chốt như động cơ, hộp số hay R&D vẫn phụ thuộc gần như hoàn toàn vào nước ngoài.

Các nhà máy ô tô tại Việt Nam – từ những thương hiệu toàn cầu cho đến doanh nghiệp trong nước – chủ yếu nhập khẩu linh kiện quan trọng, khiến tỷ lệ nội địa hóa đối với xe con dưới 9 chỗ chỉ đạt 12 – 20%.

Sự phụ thuộc ấy khiến nền công nghiệp khó tạo giá trị gia tăng, và càng khó xây dựng chuỗi cung ứng tự chủ trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày một khốc liệt.

Hơn 20 năm qua, Việt Nam đã ban hành hàng loạt quyết định, nghị định, chương trình ưu tiên phát triển công nghiệp trọng điểm nhưng mục tiêu đề ra gần như chưa đạt.

Danh mục các ngành công nghiệp trọng điểm hiện hành có giá trị pháp lý thấp và đã lạc hậu. Các chương trình hỗ trợ thường dàn trải, thiếu nguồn lực thực thi.

Sau gần 20 năm triển khai "Chương trình cơ khí trọng điểm" mới có 11 dự án được xét duyệt với tổng vốn ưu đãi gần 10.000 tỷ đồng, nhưng thực tế chỉ giải ngân được 61 tỷ đồng. Những con số “nhỏ giọt” này góp phần lý giải vì sao công nghiệp trọng điểm vẫn chỉ dừng ở kỳ vọng, còn doanh nghiệp thì vẫn tiếp tục chờ đợi như "nắng hạn chờ mưa".

Chính sách tín dụng cũng phơi bày sự bất cân xứng, khi doanh nghiệp nội địa phải vay vốn với lãi suất 8 – 10%/năm còn khối FDI chủ yếu tiếp cận vốn từ công ty mẹ hoặc ngân hàng nước ngoài chỉ 1 – 3%/năm. Khoảng cách này khiến doanh nghiệp Việt gần như bị loại khỏi cuộc chơi ngay trên sân nhà, chưa nói tới chuyện vươn ra quốc tế.

Tại nghị trường tháng 6 năm trước, Bộ trưởng Bộ Công thương Nguyễn Hồng Diên thẳng thắn thừa nhận: nguồn lực đầu tư từ trung ương đến địa phương “vừa ít lại khó tiếp cận, bị chồng chéo với nhau”, trong khi các điều kiện để hưởng ưu đãi thì “khá ngặt nghèo, chưa thật sự phù hợp, khiến doanh nghiệp khó tiếp cận chính sách”.

Bên cạnh đó, chính sách thu hút FDI chưa có cơ chế đủ mạnh để thúc đẩy doanh nghiệp FDI chuyển giao công nghệ, chưa tạo điều kiện cho doanh nghiệp nội địa tiếp nhận công nghệ. Số hợp đồng chuyển giao công nghệ rất thấp, chỉ khoảng 1.000 hợp đồng trong tổng số gần 27.500 dự án FDI – tương đương 3,6%.

Số lượng các dự án có công nghệ tiên tiến, công nghệ nguồn từ Hoa Kỳ và châu Âu còn thấp (5%), chủ yếu là công nghệ trung bình (80%), trong đó xuất xứ từ Trung Quốc 30 đến 40% dẫn đến nhiều nguy cơ, thách thức về tiêu tốn năng lượng, cạn kiệt tài nguyên và ô nhiễm môi trường.

Luật hóa để thoát "vòng luẩn quẩn"

Chính những nghịch lý trên đặt ra yêu cầu cấp bách: cần một khung pháp lý mới, đủ mạnh và rõ ràng, để tái định hình chiến lược công nghiệp trọng điểm.

Một đạo Luật Công nghiệp trọng điểm – nếu được xây dựng – sẽ không thể dừng lại ở việc “liệt kê danh mục” ngành nghề ưu tiên, mà đòi hỏi trở thành một khung chính sách toàn diện, bao gồm: tín dụng ưu đãi, ưu đãi thuế, đất đai, đầu tư cho R&D, và cả cơ chế bảo hộ có chọn lọc đối với doanh nghiệp trong nước.

Quan trọng hơn, luật này phải tạo động lực để khơi thông nguồn lực xã hội, thu hút tư nhân đầu tư vào những ngành nền tảng nhưng đang bị bỏ ngỏ.

PGS.TS Trần Đình Thiên, thành viên Hội đồng tư vấn chính sách của Thủ tướng, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam cho rằng, cần có sự đánh giá, rút kinh nghiệm từ thực tiễn trong quá trình xây dựng Luật Công nghiệp trọng điểm để đạt được hiệu quả cao nhất sau khi ban hành.

Ví bộ luật này như chiếc "phanh" cho ngành công nghiệp, PGS.TS Trần Đình Thiên nhấn mạnh chiếc phanh này không phải để "hãm" công nghiệp chạy chậm lại, mà sẽ đảm bảo cho chuyến xe chạy nhanh, an toàn bằng một khung khổ thống nhất, thuận lợi, không "chệch đường" khỏi cấu trúc ngành công nghiệp đã được đề ra trong các quy hoạch, chiến lược.

Mặt khác, để phát triển "đúng địa chỉ", Luật Công nghiệp trọng điểm cũng cần đưa ra các tiêu chuẩn rõ ràng hơn, lựa chọn các ngành ưu tiên gắn với chính sách ưu đãi cụ thể, khuyến khích mở ra thị trường cạnh tranh.

Bà Trương Thị Chí Bình, Tổng thư ký Hiệp hội công nghiệp hỗ trợ Việt Nam (VASI) cũng thẳng thắn, thời gian qua, dù đã chủ động mở cửa để đón dòng vốn đầu tư nước ngoài vào lĩnh vực chế biến, chế tạo, nhưng ngành công nghiệp hỗ trợ của Việt Nam vẫn chưa có nhiều chuyển biến. Phần lớn doanh nghiệp lĩnh vực công nghiệp hỗ trợ có quy mô nhỏ và vừa nên gặp rất nhiều khó khăn về vốn, thị trường, công nghệ, nguồn nhân lực.

Đại diện Hội hiệp doanh nghiệp Cơ khí Việt Nam (VAMI) cho rằng, mặc dù cơ hội thị trường của doanh nghiệp công nghiệp hỗ trợ ngành cơ khí trong nước rất lớn, nhưng doanh nghiệp chưa tận dụng được. Nhiều dự án/gói thầu lớn có liên quan đến máy móc, thiết bị vẫn do nhà thầu nước ngoài cung cấp.

Những nhận định trên cho thấy vấn đề không chỉ nằm ở nguồn lực hạn chế, mà quan trọng hơn là khung thể chế chưa đủ sức dẫn dắt. Nếu tiếp tục vận hành theo tư duy “chương trình ngắn hạn”, công nghiệp trọng điểm sẽ mãi lặp lại vòng luẩn quẩn: đề ra mục tiêu – thiếu vốn – giải ngân chậm – rồi lại thất bại.

Công nghiệp trọng điểm không chỉ là câu chuyện kinh tế, mà còn liên quan trực tiếp đến vị thế quốc gia trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Một nền công nghiệp thiếu nền tảng luyện kim, cơ khí chế tạo hay công nghiệp hỗ trợ thì khó lòng độc lập về quốc phòng, thậm chí khó tham gia sâu vào mạng lưới giá trị khu vực.

Bối cảnh hiện tại cho thấy, thay vì tiếp tục chạy theo những chương trình dàn trải thiếu trọng tâm, Việt Nam đòi hỏi đạo luật đủ sức mở đường, gắn trách nhiệm và nguồn lực với mục tiêu rõ ràng. Luật hóa công nghiệp trọng điểm sẽ là “cú hích thể chế” để chuyển từ gia công – nhập khẩu sang tự chủ – sáng tạo, từ phụ thuộc sang kiến tạo.