Nghệ nhân già giữ hồn tranh Hàng Trống

Việc phát triển dự án du thuyền Heritage Cruises và niềm say mê đưa di sản dân tộc vào trải nghiệm để du khách cảm được văn hóa Việt Nam đã thôi thúc tôi tìm hiểu về dòng tranh dân gian của đồng bằng Sông Hồng như Đông Hồ, Hàng Trống và Kim Hoàng. Tôi đặc biệt mê mẩn với tranh Hàng Trống và có duyên gặp được nghệ nhân của làng tranh Hàng Trống - ông Lê Đình Nghiên.

Thật khó khăn lắm mới tìm ra căn nhà của ông trong ngõ nhỏ phố Cửa Đông vào một ngày giáp Tết Canh Tuất 2018. Trong căn nhà nhỏ, có một người đàn ông thất thập cổ lai hy vẫn cần mẫn sáng tác những bức tranh Hàng Trống đẹp mê hồn, tràn ngập tươi vui ngày Tết và sức hấp dẫn lạ kỳ.

Tranh được treo ở khắp nơi trong căn nhà nhỏ. Nào là tranh Tết, tranh thờ, tranh đời sống lễ hội của Đồng bằng Sông Hồng như “Tranh Công”, “Cá chép trông Trăng”, “Tố nữ”, “Ngũ hổ”, “Tứ bình ‘’, “Chợ Quê” “Canh nông vi bản”...

Thú vị và khác biệt là ở chỗ dòng tranh Hàng Trống khắc gỗ và vẽ bằng bút lông, nghệ nhân in bằng ván khắc gỗ in lên giấy dó để lấy hình, lấy nét. Sau khi có bản in hoàn chỉnh, người vẽ tranh dùng bút lông chấm màu để tô lên từng mảng màu đậm nhạt, tuỳ theo nội dung, đường nét và các loại tranh. Mỗi bức tranh bộc lộ đầy đủ tài năng của những nghệ nhân vẽ tranh Hàng Trống.

Ông Nghiên cho biết, công việc vẽ và phục chế tranh dân gian của ông bận rộn quanh năm chứ không chỉ vào dịp Tết như các cụ ngày xưa. Xã hội càng phát triển, càng xuất hiện nhiều dòng tranh khác nhau, nhiều cách chơi khác nhau. Thế nhưng với những nét vẽ mộc mạc, truyền thống và gần gũi với người Việt, tranh Hàng Trống vẫn tồn tại vững bền.

Hơn 50 năm cầm cọ, có những câu chuyện khiến người nghệ nhân già này xúc động. Chẳng hạn như có những người trẻ mang những bức tranh của gia đình treo từ vài chục năm, thậm chí là cả trăm năm đã cũ mờ, rách nát đến nhờ ông phục chế lại. Hay có người sưu tập thì đi tìm mua lại những bức tranh cũ mà trước đây ông bà, bố mẹ đã từng treo. 

Không ít lần, ông Nghiên đã tìm lại chính những bức tranh do cha ông vẽ từ thế kỷ trước. Điều đó cho thấy, họ đã rất trân trọng và mong muốn lưu giữ lại hình ảnh đẹp của Tết xưa trong ký ức thời ấu thơ của mình.

Cụ Lê Xuân Quế, ông nội nghệ nhân Lê Đình Nghiên, khi xưa đã làm nghề tranh. Bố của nghệ nhân này là cụ Lê Đình Liệu tiếp nối. Đến ông Nghiên, cả nhà có bảy anh chị em nhưng chỉ có ông theo được nghề tranh gia truyền và giờ ông truyền nghề lại cho cậu con trai. 

Ông kể lại, từ khi còn là cậu bé 10 tuổi, hằng ngày ông đã được cha dạy cách cầm bút lông vẽ nhưng vì lớn lên phải lo toan chuyện mưu sinh nên đã không tiếp nối nghề của cha. Đến khi cha ông yếu, cụ có tâm nguyện ông sẽ là người nối nghiệp giữ nghề tranh truyền thống.

Năm 1972, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam mời ông tới làm việc với một quyết định biên chế chính thức và với một yêu cầu cụ thể duy nhất: phục chế tranh Hàng Trống đang lưu trữ tại bảo tàng này. 

Bí quyết để tranh của ông vẫn còn chỗ đứng là việc giữ được sắc màu truyền thống, màu đậm nhạt của hàng trăm bức tranh. Ông ghi nhớ rõ mà không cần nhìn mẫu, vì thế, tranh ông vẽ đẹp đẽ, nuột nà, sạch sẽ hơn loại tranh hàng chợ chỉ chơi một năm như các cụ xưa. Do cách tô màu bằng tay (vờn màu bằng tay, nét cản) nên mỗi tờ tranh đều thể hiện nét sáng tạo riêng. Công đoạn bồi tranh là một khâu quan trọng định sự thành công, và tồn tại lâu bền của tác phẩm.

Do được làm bằng chất liệu giấy dó của Việt Nam có màu sắc vàng ấm áp nên càng để lâu tranh lại càng mang vẻ cổ kính. Thực tế, tranh dân gian trang trí rất dễ, bởi nó mang tính chúc tụng, may mắn. Không chỉ nhờ vào nét vẽ mà ngay màu sắc cũng nói lên điều đó. Hình ảnh cũng rất gần gũi với đời thường thể hiện những ước muốn riêng của mỗi người. Đó là mong muốn no đủ, mạnh khỏe, trường thọ, hạnh phúc đến với gia đình mình trong năm mới.

Bộ “Tranh Công” hay “Cá chép trông Trăng” (Lý ngư vọng nguyệt) là những tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng của dòng tranh Hàng Trống. 

Tranh “Cá chép trông Trăng” đã đạt đến độ cao về mỹ thuật, sâu sắc, thâm thúy về ý nghĩa, đầm ấm gần gũi, tranh thể hiện ước nguyện cầu ấm no hạnh phúc và thành công. Hay bộ tranh 4 tố nữ đánh đàn thổi sáo là những âm thanh cuộc sống trần gian gửi tới thế giới thần linh, ước nguyện có tiếng vui trong nhà, màu sắc tươi vui của ngày Tết. Tranh Công Táo, tranh Tứ Bình… mang ẩn ý vững chắc, cũng được nhiều người chuộng treo trong ngày Tết.

“Nhất chữ, nhì tranh, tam sành, tứ mộc” là bốn thú chơi tao nhã của người Việt xưa. Và cho đến nay, chơi tranh dân gian vẫn là thú chơi mang đậm nét văn hóa Việt trong mỗi dịp tết đến xuân về.