Tư duy mới cho Việt Nam sau 'tốt nghiệp' hạng thu nhập thấp

Việt Nam đang xây dựng kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội mới cho giai đoạn 2021 – 2025 và chiến lược phát triển kinh tế - xã hội mới cho giai đoạn từ 2021 tới 2030.

Những mục tiêu phát triển đầy tham vọng sẽ được đặt ra trong bối cảnh quốc gia này đã đạt được nhiều thành tựu trong những năm gần đây.

Tuy nhiên, để đạt được những mục tiêu này, Việt Nam sẽ cần áp dụng những cách thức tiếp cận mới để tài trợ cho phát triển, ông Donald Lambert, chuyên gia phát triển khu vực tư nhân của Ngân hàng phát triển châu Á (ADB) nhận định trong bài viết “Building Vietnam’s bridge to greater economic growth and development - Xây dựng cầu nối cho Việt Nam đến với tăng trưởng và phát triển kinh tế lớn hơn”.

Năm 2015, Việt Nam nhận hỗ trợ phát triển chính thức ròng lớn thứ 5 và đủ tiêu chuẩn được nhận hỗ trợ ưu đãi nhất từ ADB và các nhà tài trợ khác. Tới năm 2018, thu nhập bình quân đầu người của Việt Nam đã gia tăng mỗi năm hơn 6%, đưa Việt Nam trở thành một trong những nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất thế giới. Quốc gia này đã xác lập vững chắc vị thế quốc gia thu nhập trung bình và là một trong những điểm đến hấp dẫn nhất của dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài.

Tuy nhiên, thành công này đồng nghĩa với việc các nhà tài trợ sẽ phân bổ các khoản viện trợ không hoàn lại và các nguồn vốn hỗ trợ nhiều ưu đãi cho các quốc gia có nhu cầu cấp bách hơn. Năm 2017, Việt Nam đã “tốt nghiệp” phân loại quốc gia được hỗ trợ ưu đãi của Ngân hàng Thế giới, và 18 tháng sau cũng ra khỏi danh mục phân loại tương đương của ADB.

ADB và các nhà tài trợ khác đang cố gắng giảm nhẹ quá trình chuyển đổi này bằng cách kết hợp các khoản viện trợ không hoàn lại với vốn vay cho Việt Nam để giảm chi phí vay vốn ròng.

Bên cạnh đó, ADB đã phê duyệt một chính sách định giá mới năm 2019, mang lại lợi ích tạm thời cho các quốc gia giống như Việt Nam vừa ra khỏi danh mục hỗ trợ ưu đãi nhất.

Dù vậy, những biện pháp này vẫn mang tính chất tạm thời và vốn hạn chế, không cung cấp mô hình tài trợ cho kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội tiếp theo của Việt Nam như trước đây dù nhu cầu nhận tài trợ cao.

ADB ước tính Đông Nam Á sẽ cần đầu tư trung bình 210 tỷ USD mỗi năm cho đến năm 2030 và nhu cầu của Việt Nam sẽ đóng góp phần lớn với khoảng 110 tỷ USD giai đoạn 2021 – 2025 cho cơ sở hạ tầng và để đạt được các mục tiêu phát triển bền vững. Dựa trên những xu hướng trong quá khứ, nguồn vốn thiếu hụt dự kiến khoảng 22 tỷ USD.

Đây là một con số lớn trong 5 năm nhưng không phải là không thể đạt được. Trên thực tế, Việt Nam đang ở vào vị thế tốt hơn so với nhiều nước.

Trong khi Philippines, Ấn Độ và các quốc gia châu Á khác đã tài trợ phần lớn cơ sở hạ tầng bằng nguồn vốn tư nhân thì khu vực này từ trước tới nay mới chỉ tài trợ 10% cơ sở hạ tầng của Việt Nam, đồng nghĩa là còn rất nhiều dư địa cho Việt Nam trong việc thu hút thêm đầu tư cho cơ sở hạ tầng.

Theo ông Donald Lambert, Việt Nam cần theo đuổi ba chiến lược “đinh” để hiện thực hóa dòng vốn trên.

Thứ nhất là sử dụng xúc tác nhiều hơn cho hỗ trợ phát triển và điều này đòi hỏi một tư duy khác. Việt Nam không còn là một quốc gia thu nhập thấp nhưng cũng chưa sẵn sàng tự tài trợ thông qua đầu tư tư nhân và thị trường vốn trong nước.

Việt Nam cần thiết có một giai đoạn chuyển tiếp khi sử dụng trợ giúp của các nhà tài trợ để làm xúc tác cho đầu tư tư nhân, và nếu không có xúc tác này, đầu tư tư nhân sẽ không tự đến.

Giai đoạn chuyển tiếp này sẽ đòi hỏi các công cụ mới, bao gồm phát hành các khoản bảo lãnh đối ứng cho ADB và các đối tác phát triển khác để họ có thể sử dụng xếp hạng tín nhiệm quốc tế cao nhằm giảm rủi ro cho các dự án.

Việt Nam được khuyến nghị nên ưu tiên sử dụng hỗ trợ phát triển để tăng cường khu vực tài chính, cung cấp những cơ chế dự phòng hoặc các hoạt động tăng cường khác nhằm giúp các doanh nghiệp nhà nước được giao các dự án lớn dễ dàng tiếp cận nguồn vốn với chi phí phù hợp, và cho phép các đối tác phát triển phát hành trái phiếu liên kết tiền đồng để giảm chi phí vốn cho các bên vay của Việt Nam.

Đây là tất cả những biện pháp mà ADB và các bên khác đã áp dụng ở nhiều quốc gia thu nhập trung bình khác. Nhưng theo chế định hoặc theo chính sách, hiện tại những biện pháp này vẫn chưa thể áp dụng tại Việt Nam.

Sử dụng hỗ trợ phát triển mang tính xúc tác để thu hút đầu tư tư nhân có mối quan hệ chặt chẽ với ưu tiên chiến lược thứ hai: thông qua luật về đầu tư theo phương thức đối tác công tư (PPP).

Quốc hội đã xem xét dự thảo lần thứ nhất của luật và kỳ vọng có thể thông qua dự thảo lần thứ hai trong tháng 5 tới. Các hoạt động tham vấn cần tập trung vào những nội dung chính còn thiếu những phần hấp dẫn, vốn cần thiết để thu hút đầu tư quốc tế.

Ví dụ, luật này cần giảm thiểu rủi ro tốt hơn khi nhu cầu đối với một dự án cơ sở hạ tầng thấp hơn so với dự báo. Thực tế là Việt Nam đã thực hiện điều này với biểu giá điện hỗ trợ cho các dự án sản xuất điện năng. Luật PPP cần có khả năng bảo đảm tương tự cho các lĩnh vực khác, nhất là giao thông. Điều này có thể đạt được thông qua bảo lãnh doanh thu tối thiểu hoặc bảo đảm rằng các khoản thanh toán khả dụng sẽ được tự động gia hạn vượt quá mức trần hiện thời là 5 năm.

Một quan ngại khác trong PPP là luật áp dụng. Nghị định hiện hành về PPP cho phép phạm vi sử dụng luật pháp nước ngoài trong giải quyết tranh chấp các hợp đồng PPP rộng hơn so với dự thảo luật PPP và điều này là rất quan trọng. 

Các khoản đầu tư theo hình thức đối tác công tư đòi hỏi những hợp đồng pháp lý phức tạp, và các nhà đầu tư thường dựa vào những hệ thống pháp lý có bề dày án lệ để diễn giải chúng. 

Cuối cùng, rủi ro chấm dứt hợp đồng cần phải được tính đến. Một khi dự án được xây dựng, các nhà đầu tư cần sự bảo đảm rằng họ sẽ được trả tiền ngay cả khi chính phủ chấm dứt hợp đồng. Nếu không có những thay đổi này, thành công của luật PPP mới là không chắc chắn, và các dự án đấu thầu trong lĩnh vực đường bộ và các lĩnh vực khác nhiều khả năng sẽ chỉ nhận được sự quan tâm hạn chế từ các nhà đầu tư nước ngoài.

Ưu tiên chiến lược cuối cùng là huy động tốt hơn các thị trường vốn trong nước. Việc thông qua Luật Chứng khoán mới vào tháng 11/2019 là một bước đi hữu ích, cũng như những thay đổi pháp lý gần đây khuyến khích các công ty tìm đến thị trường trái phiếu thay vì ngân hàng để tài trợ cho các khoản nợ dài hạn.

Tuy nhiên, vẫn cần phải làm nhiều hơn nữa. Các quỹ hưu trí tư nhân, quỹ đầu tư và công ty bảo hiểm, tất cả đều cần lớn mạnh để tạo ra nền tảng vững chắc cho nhu cầu trái phiếu doanh nghiệp. 

Đồng thời, quỹ hưu trí nhà nước – cơ quan Bảo hiểm xã hội – trước hết phải có khả năng quản lý thận trọng và thứ hai là bắt đầu đầu tư vào nợ doanh nghiệp. Việt Nam cần thành lập một cơ quan xếp hạng tín dụng, và Chính phủ nên chủ động tiếp thị cơ hội đầu tư này tới những tổ chức xếp hạng quốc tế. Những bước đi này sẽ giúp thị trường trái phiếu doanh nghiệp phát triển, tạo ra cơ hội cho trái phiếu dự án, đặc biệt nếu có sẵn các cơ chế nâng hạng tín nhiệm cho những công cụ này.

Việc Việt Nam “tốt nghiệp” các nguồn tài trợ ưu đãi hiển nhiên là tích cực. Đó là kết quả trực tiếp từ sự năng động và tiềm năng của nền kinh tế tăng trưởng mạnh mẽ này. Vấn đề giờ đây là quản lý thành công này bằng việc xây dựng chiến lược tài trợ cho kế hoạch 5 năm tiếp theo. Một mặt, không thể tiếp tục con đường cũ. Hy vọng rằng Việt Nam sẽ không bao giờ quay lại là quốc gia nhận viện trợ lớn nhất của thế giới.

Mặt khác, Việt Nam không thể ngay lập tức gia tăng tỷ trọng đầu tư tư nhân vào cơ sở hạ tầng. Một chiến lược thận trọng triển khai hỗ trợ phát triển mang tính xúc tác, củng cố các hoạt động đầu tư theo hình thức đối tác công tư, và sử dụng tốt hơn nữa nguồn vốn trong nước sẽ giúp thiết lập cơ sở nguồn lực cho kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội tới đây của Việt Nam và những kế hoạch tiếp theo.