Bảo vệ bản quyền vũ đạo?

JaQuel Knight là biên đạo múa cho MV nổi tiếng “Single Ladies” của Beyoncé vào năm 2009. Những vũ đạo của anh trong MV này đã trở thành một thử thách rất thịnh hành trên TikTok thời gian gần đây, mang hastag #SingleLadiesChallenge, với hàng nghìn người tham gia.

Thử thách đã khiến cho người hâm mộ cố gắng phát đi phát lại để bắt chước vũ đạo trong video, từ đó đưa Single Lasies thành ca khúc lập kỷ lục phát trực tuyến sau khi đã phát hành nhiều năm.

Vũ đạo từ lâu đã đóng một vai trò quan trọng trong ngành giải trí. Nhưng khi các nền tảng truyền thông xã hội thiên về thị giác tăng lên trong vài năm qua, thì vũ đạo ngày càng trở thành “nhân vật chính” trong nghệ thuật biểu diễn.

“Mọi người không còn nói, 'Bạn đã nghe bài hát của Beyoncé chưa?’ Mà thay vào đó là 'Bạn đã xem bản thu âm của Beyoncé chưa?'”, JaQuel Knight nhận định.

Tuy vậy, cách ngành giải trí đối xử với các nghệ sĩ khiêu vũ vẫn không hề thay đổi. Hầu hết các lãnh đạo sáng tạo trong các dự án phim và âm nhạc thương mại lớn thường nhận được các khoản thù lao hậu hĩnh khi ai đó muốn sử dụng tác phẩm của họ, nhưng các biên đạo múa thường chỉ nhận được mức lương theo ngày hoặc theo tuần, dựa trên trình độ và kinh nghiệm của họ.

Tình hình thậm chí còn nghiêm trọng hơn khi những đóng góp của họ trên mạng xã hội cũng rất hiếm khi, hay thậm chí là không được tính thù lao. Knight cho biết: “Hơn một năm rưỡi qua, những video nắm giữ những kỷ lục lớn nhất đều gắn liền với các điệu nhảy trên TikTok. Những bài hát trong các video đó đã tạo ra doanh thu bản quyền trị giá hàng triệu đô la, và người tạo ra các điệu nhảy nhận được con số không tròn trĩnh".

Năm ngoái, Knight đã thành lập công ty Knight Choreography and Music Publishing Inc. với mục tiêu giải quyết sự bất bình đẳng đó. Nhằm buộc thế giới giải trí phải tôn trọng các nghệ sĩ khiêu vũ, doanh nghiệp của anh đã bắt đầu đăng ký bản quyền vũ đạo thương mại đối với những tác phẩm của anh và những người sáng tạo khác nữa, đặc biệt là nghệ sĩ da màu.

Đó là một động thái gây chấn động giới giải trí và cũng là một động thái rất JaQuel. “JaQuel luôn làm rung chuyển hiện trạng”, Chloe Arnold, nghệ sĩ biên đạo múa, đồng thời là người bạn lâu năm của JaQuel nói.

Ngay từ nhỏ, Knight đã bị mê hoặc bởi sức mạnh thu hút khán giả và truyền tải văn hóa của bộ môn khiêu vũ. Sinh ra ở Bắc Carolina và lớn lên ở Atlanta, anh đã tập nhảy theo các video âm nhạc của MTV trước khi chính thức tham gia lớp học khiêu vũ đầu tiên ở tuổi 14.

Ở trường trung học, Knight chơi saxophone và biên đạo múa cho ban nhạc diễu hành. Sau khi được biên đạo múa nổi tiếng Frank Gatson Jr tuyển trạch viên, mới 19 tuổi, Knight đã trở thành biên đạo múa cho MV “Single Ladies” của Beyoncé .

Kể từ đó, Knight đã xây dựng được một hành trình sự nghiệp phi thường. Knight đã biên đạo múa cho màn biểu diễn của Beyoncé trong hai giải Super Bowls, bốn chuyến lưu diễn vòng quanh thế giới, 3 bộ phim ca nhạc nổi tiếng bao gồm Lemonade, Homecoming, Black Is King và rất nhiều các dự án khác. Không chỉ vậy, Knight cũng làm việc với nhiều nghệ sĩ nổi tiếng khác như Megan Thee Stallion, Britney Spears, Brandy, Nicole Scherzinger và Tinashe.

Ngay từ những ngày đầu tiên trong nghề, Knight đã bị ấn tượng bởi sự khác biệt về nguồn lực được phân bổ cho các nghệ sĩ da trắng và da đen. Ba tuần sau khi bài hát "Single Ladies" được phát hành, Knight đã bắt đầu làm việc với Britney Spears. Anh ấy nói: “Mức lương theo ngày của tôi khi làm việc với Britney gần như ngang với mức lương theo tuần khi tôi làm việc cho Beyoncé. Cả hai mức lương đó đều không tốt và không có ý nghĩa gì cả”.

Theo thời gian, Knight nhận ra bản chất hệ thống của vấn đề. Anh ấy nói: “Các biên đạo múa thực sự là những đứa trẻ khốn khổ của ngành công nghiệp giải trí. Chúng tôi không nhận được sự tôn trọng đáng lẽ phải có đối với tên tuổi cũng như giá trị mà chúng tôi mang lại cho một dự án. Đặc biệt, những người da đen và da nâu như chúng tôi còn phải chịu sự bất công đó một cách rõ rệt hơn.”

Knight nhận ra rằng, cần phải buộc ngành công nghiệp giải trí nhìn nhận giá trị của những biên đạo múa, chỉ khi đó họ mới được tôn trọng. Và việc thiết lập quyền sở hữu hợp pháp như bản quyền sẽ là đòn bẩy cho những nghễ sĩ biên đạo múa trong trường hợp này.

Vì lí do đó, Knight đã thành lập công ty Knight Choreography and Music Publishing Inc. với hy vọng rằng, công ty sẽ hoạt động giống như một công ty xuất bản âm nhạc truyền thống, giúp các biên đạo múa đăng ký bản quyền các điệu nhảy và sau đó cấp phép sử dụng các điệu nhảy đó trong các chuyến lưu diễn, quảng cáo, phim và các lĩnh vực khác như trò chơi điện tử và NFT.

Đối với biên đạo múa Arnold - người đang trong quá trình đăng ký bản quyền vũ đạo đối với điệu nhảy Syncopated Ladies với sự giúp đỡ của công ty Knight - đây là một ý tưởng vừa thực tế, vừa mơ mộng.

Cô cho biết: “Knight đang bảo vệ tương lai của các nghệ sĩ khiêu vũ một cách rất cụ thể. Công việc của anh ấy còn liên quan đến những câu chuyện lớn hơn về việc các nghệ sĩ da màu đã bị bóc lột trong quá khứ. Nếu muốn thách thức sự bất công của xã hội đối với một thế hệ, chúng ta phải tạo ra sự giàu có cho thế hệ đó, và điều đó cần được thực hiện thông qua việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đối với những tác phẩm của họ”.

Đăng ký bản quyền cho một điệu nhảy là một hành trình rất khó khăn, phức tạp. Luật liên bang quy định rằng chỉ khi một tác phẩm sáng tạo được xác định là “rất khó thay đổi, bất biến”, thì quyền sở hữu trí tuệ mới có thể tồn tại. Đối với vũ đạo, việc quay video đôi khi chưa lột tả được tất cả các yếu tố cần thiết để đăng ký bản quyền.

Hệ thống Labanotation có thể phân tích và ghi lại chuyển động của con người, nhưng việc sử dụng hệ thống này tiêu tốn rất nhiều thời gian, công sức, đòi hỏi chuyên gia phải ghi lại mọi cử chỉ, ở mọi góc nhìn. Điệu nhảy đầu tiên của Knight được bảo hộ bản quyền là “Single Ladies” với điểm số Labanotation khổng lồ trị giá hàng nghìn đô la.

Hệ thống bản quyền hiện tại cũng hướng tới các tác phẩm biên đạo múa hòa nhạc, thay vì các dự án truyền thông xã hội và thương mại ngắn. “Vậy còn những video quảng cáo, video TikTok với thời lượng trong vòng 15 và 30 giây thì sao?” Knight hỏi.

Một nhóm chuyên gia đang giúp đỡ Knight trong việc vượt qua những rào cản đó. Trong số đó có luật sư David Hecht, người đại diện cho các biên đạo múa kiện công ty Epic Games sử dụng các điệu nhảy của họ trong trò chơi điện tử Fortnite.

Mùa hè năm ngoái, công ty công nghệ Logitech cũng đã hợp tác với Knight để giúp 10 biên đạo múa trong cộng đồng người da đen, người bản địa và người da màu (BIPOC), đăng ký bản quyền những điệu nhảy có sức lan tỏa. Mối quan hệ hợp tác được phát triển sau khi làn sóng hastag #BlackTikTokStrike nổ ra, khi những người sáng tạo gốc Phi phản đối việc TikTok không công nhận những đóng góp của họ.

Những vũ điệu này bao gồm điệu nhảy “Savage” của Keara Wilson và điệu nhảy “Up” của Mya Johnson và Chris Cotter.

“JaQuel không chỉ nói xuông. Anh ấy đang hành động,” Meridith Rojas, trưởng bộ phận giải trí và tiếp thị người sáng tạo toàn cầu tại Logitech, cho biết. “Chúng tôi muốn giúp nhiều nghệ sĩ nhận ra rằng họ có thể đăng ký bản quyền cho loại hình tác phẩm này. Đó là một tín hiệu để những người sáng tạo có thêm sức mạnh để sáng tạo. Đó cũng là một tín hiệu cảnh báo khiến cho tất cả những ai cho rằng họ có thể sử dụng điệu nhảy của người khác vì mục đích thương mại mà không xin phép phải dừng lại.”

Trong tương lai, Knight muốn đảm bảo bản quyền cho các tác phẩm khiêu vũ thương mại có ảnh hưởng trong quá khứ. “Làm thế nào để chúng tôi có thể thể hiện sự tôn trọng đối với những biểu tượng trong ngành ở những thế hệ trước?” Knight nói. “Tôi cảm thấy như chúng ta vẫn còn nợ Michael Peters (biên đạo múa trong album “Thriller” của Michael Jackson) rất nhiều đối với vũ điệu tuyệt đẹp mà bạn đang thấy ở khắp nơi!"

Mặc dù Knight coi việc bảo vệ bản quyền là nền tảng để xây dựng sự an toàn trong tương lai cho các nghệ sĩ trong lĩnh vực khiêu vũ, nhưng anh ấy cũng hiểu rằng quy trình pháp lý tốn nhiều thời gian sẽ không giải quyết được nhu cầu trước mắt của họ.

Vào năm 2020, khi đại dịch bắt đầu bùng phát, Knight đã thành lập một tổ chức phi lợi nhuận mang tên The JaQuel Knight Foundation để hỗ trợ cho các vũ công, đặc biệt là những người thuộc nhóm bị thiệt thòi. Trong thời kỳ phong tỏa vì bệnh dịch, anh đã hợp tác với các tổ chức cứu trợ để cung cấp các khoản trợ cấp và bữa ăn cho các nghệ sĩ khiêu vũ.

Với sự hỗ trợ của các nhà tài trợ, sau đại dịch, anh hy vọng rằng sẽ có thể tiếp tục trao các khoản tài trợ, học bổng và tiếp tục tác động, khuyến khích, truyền cảm hứng cho thế hệ nghệ sĩ tiếp theo. Knight nói: “Mục tiêu của quỹ là giúp đỡ các vũ công bởi vì họ rất cần sự giúp đỡ đó”.

Knight cũng đang nghiên cứu cách để loại bỏ những điều khoản bất lợi mà hầu hết các biên đạo múa thương mại buộc phải ký trong hợp đồng lao động. Theo đó, họ phải từ bỏ quyền hợp pháp đối với tác phẩm của mình để nhận được mức lương theo ngày hoặc theo tuần.

Knight nói: “Thật điên rồ khi các biên đạo múa phải trở thành nô lệ của những hợp đồng đó. Hiện tôi đang đàm phán với cơ quan luật pháp tiểu bang để có thể loại bỏ hoàn toàn việc nhận lương công đoạn mà không nhận được tiền bản quyền (work-for-hire) trong lĩnh vực này.” Về các vũ công, Knight cho biết: “Nếu họ đóng MV, tôi muốn thấy họ được trả thù lao ở bất cứ nơi nào cảnh quay đó được sử dụng.”

Tiến hành một trận chiến trên nhiều mặt trận chống lại một ngành công nghiệp trị giá hàng tỷ đô la có thể rất mệt mỏi. “Chắc chắn sẽ có những ngày tôi thấy mệt mỏi khi theo đuổi cuộc chiến này", Knight nói, “Nhưng tôi nghĩ tất cả các nghệ sĩ cần phải vượt qua thử thách để có được sự công bằng. Chúng ta phải thách thức các đại lý, các nhà quản lý, và cả hệ thống nếu chúng ta muốn nhận được sự tôn trọng xứng đáng.”