Đổi mới hoạt động lập pháp cho 'kỷ nguyên vươn mình'

Trong bài phát biểu tại kỳ họp Quốc hội hồi cuối năm 2024, Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định thể chế là “điểm nghẽn của điểm nghẽn”.

Tổng Bí thư thẳng thắn nhìn nhận: “Chất lượng xây dựng, hoàn thiện pháp luật chưa đáp ứng yêu cầu thực tiễn... Các quy định chưa thực sự đồng bộ, còn chồng chéo, nhiều quy định còn khó khăn, cản trở việc thực thi, gây thất thoát, lãng phí các nguồn lực; chưa tạo môi trường thực sự thuận lợi để thu hút nguồn lực của các nhà đầu tư…”

Vướng mắc ở đâu

Bám sát chỉ đạo của Đảng, Chính phủ đã ban hành Nghị quyết số 01/NQ-CP ngày 08/01/2025 trong đó xác định: đột phá về thể chế là “đột phá của đột phá”, phải đi sớm, đi trước mở đường cho phát triển; đẩy mạnh hơn nữa việc rà soát, bổ sung, hoàn thiện thể chế gắn với nâng cao hiệu lực, hiệu quả tổ chức thi hành pháp luật; tiếp tục cắt giảm, đơn giản hóa thủ tục hành chính, tháo gỡ các điểm nghẽn, tạo thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp.

Vậy hệ thống pháp luật thời gian gần đây phát sinh những “điểm nghẽn của điểm nghẽn” nào?

Yếu tố đầu tiên cần nhận diện là vẫn còn tồn tại sự xung đột, mâu thuẫn, chồng chéo… giữa các văn bản. Đây là vấn đề đã được các cơ quan nhà nước cũng như các luật sư, chuyên gia, nhà khoa học… phân tích, nhận diện trong suốt những năm qua.

Thủ tướng Chính phủ cũng đã thành lập các tổ công tác để rà soát các văn bản quy phạm pháp luật. Sự mâu thuẫn, chồng chéo này chính là nguyên nhân trực tiếp gây ách tắc thủ tục pháp lý cho các dự án, dẫn đến Quốc hội phải tiến hành sửa 3 luật trực tiếp tác động đến các dự án có sử dụng đất (Luật Đất đai, Luật Nhà ở, Kinh doanh bất động sản) để thông qua vào cùng một thời điểm.

Tuy nhiên bên cạnh những điểm mới tích cực thì đâu đó vẫn còn tồn tại những quy định bất cập trong quy định của các luật sửa đổi. Trong thực tế triển khai các dự án đầu tư, không hiếm trường hợp cơ quan nhà nước chậm trễ trong việc xác định giá đất, thường kéo dài nhiều năm sau khi có quyết định giao đất.

Luật Đất đai năm 2024 đặt ra thời hạn tối đa 6 tháng để định giá đất là một điểm mới tích cực, tuy nhiên luật này cũng đặt ra quy định chuyển tiếp tại Điều 257 mang tính chất “hồi tố”, yêu cầu chủ đầu tư các dự án cũ phải nộp thêm một khoản tiền sử dụng đất bổ sung tính bằng 5,4%/năm tính trên số tiền đất phải nộp.

Quy định này gây ra nhiều tranh cãi. Việc dự án bị chậm trễ xác định giá đất đến từ trách nhiệm của cơ quan công quyền nhưng chủ đầu tư lại phải chịu “phạt”. Hoạt động định giá đất hoàn toàn do các cơ quan nhà nước đảm nhiệm và người sử dụng đất bắt buộc phải thi hành nhưng lại phải chịu trách nhiệm bởi việc chậm trễ trong khâu định giá!?

Đúc rút từ các vấn đề thực tiễn, Nghị quyết 66-NQ/TW về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới đã thẳng thắn chỉ ra thực trạng: Tư duy xây dựng pháp luật trong một số lĩnh vực còn thiên về quản lý; chất lượng pháp luật chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn. Đặc biệt, Nghị quyết chỉ rõ vấn đề lớn nhất của hệ thống pháp luật hiện nay: “Có những quy định chồng chéo, mâu thuẫn, chưa rõ ràng, cản trở việc thực thi, không thuận lợi cho việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo, thu hút và khơi thông nguồn lực đầu tư”.

Một vướng mắc nổi cộm của hệ thống pháp luật hiện nay là không có quy định “hồi tố” để tháo gỡ các dự án gặp vướng mắc pháp lý, các vụ án hình sự, các vụ việc tranh chấp kéo dài. Vừa qua Quốc hội đã thực hiện giải pháp thí điểm để tháo gỡ, thông qua việc ban hành Nghị quyết số 170/2024/QH15 quy định các cơ chế, chính sách đặc thù để tháo gỡ khó khăn, vướng mắc đối với các dự án, đất đai trong kết luận thanh tra, kiểm tra, bản án tại 3 địa phương là TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Khánh Hòa. Tuy nhiên, chính sách thí điểm này hiện chỉ được áp dụng để gỡ vướng cho các dự án tại 3 địa phương. 

Ước tính trên cả nước hiện có gần 3.000 dự án vướng mắc với tổng vốn đầu tư hơn 235 tỷ USD, tổng diện tích gần 350.000 ha. Một nguồn lực khổng lồ đang bị “chôn” và cần có giải pháp tháo gỡ để khơi thông.

Gỡ vướng thế nào

Để tháo gỡ các vướng mắc thể chế mang tính chất “điểm nghẽn của điểm nghẽn” cần một căn cứ chính trị nhất quán, vững chắc và bởi vậy, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 66 về đổi mới công tác xây dựng và thi hành pháp luật.

Nghị quyết 66 đưa ra quan điểm chỉ đạo mới của Đảng: Công tác xây dựng và thi hành pháp luật là “đột phá của đột phá” trong hoàn thiện thể chế phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Như vậy, Đảng nhìn nhận xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật được đặt ở vị trí cao nhất trong thứ tự cần được ưu tiên. 

Đi từ quan điểm xây dựng pháp luật phải bám sát thực tiễn, đứng trên mảnh đất thực tiễn của Việt Nam, tiếp thu có chọn lọc giá trị tinh hoa của nhân loại…, mở đường, khơi thông mọi nguồn lực, đưa thể chế, pháp luật trở thành lợi thế cạnh tranh, nền tảng vững chắc, động lực mạnh mẽ cho phát triển, Nghị quyết 66 đề ra một loạt nhiệm vụ, giải pháp: Dứt khoát từ bỏ tư duy “không quản được thì cấm”; không đẩy khó khăn cho người dân, doanh nghiệp trong thiết kế chính sách; xây dựng môi trường pháp lý thuận lợi, thông thoáng, minh bạch, an toàn, chi phí tuân thủ thấp; triệt để cắt giảm, đơn giản hóa điều kiện đầu tư, kinh doanh, thủ tục hành chính bất hợp lý; bảo đảm thực chất quyền tự do kinh doanh, quyền sở hữu tài sản và quyền tự do hợp đồng; các quy định của luật phải mang tính ổn định, đơn giản, dễ thực hiện, lấy người dân, doanh nghiệp làm trung tâm…

Bổ trợ cho Nghị quyết 66, Nghị quyết 68 cũng nêu giải pháp “đẩy mạnh cải cách, hoàn thiện, nâng cao chất lượng thể chế, chính sách”, trong đó có nội dung được doanh nghiệp, người dân tâm đắc: “Đổi mới tư duy xây dựng và tổ chức thực thi pháp luật bảo đảm nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, sử dụng các công cụ thị trường để điều tiết nền kinh tế; giảm thiểu sự can thiệp và xoá bỏ các rào cản hành chính, cơ chế “xin - cho”, tư duy “không quản được thì cấm”. Người dân, doanh nghiệp được tự do kinh doanh trong những ngành nghề pháp luật không cấm.”

Nghị quyết 68 đề ra quan điểm phải “bảo đảm kinh tế tư nhân cạnh tranh bình đẳng với các thành phần kinh tế khác trong tiếp cận cơ hội kinh doanh và các nguồn lực của nền kinh tế, nhất là vốn, đất đai, công nghệ, nhân lực, dữ liệu…” Từ đó, Nghị quyết đi đến nhiệm vụ, giải pháp: “Thực hiện cơ chế thị trường, không phân biệt đối xử giữa các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế trong huy động, phân bổ và sử dụng các nguồn lực…”.

Các Nghị quyết 66, 68 cùng với việc thành lập Ban chỉ đạo Trung ương về hoàn thiện thể chế, pháp luật do Tổng Bí thư trực tiếp làm Trưởng ban, Thủ tướng và Chủ tịch Quốc hội làm Phó ban càng củng cố quyết tâm của Đảng, Nhà nước trong việc “đưa thể chế, pháp luật trở thành lợi thế cạnh tranh”. Từ chỗ hệ thống pháp luật là “ma trận” làm nản lòng các nhà đầu tư, trong thời gian tới, hệ thống pháp luật phải được sửa đổi, hoàn thiện để tạo lợi thế nhằm thu hút các nhà đầu tư lớn trong và ngoài nước, biến kinh tế tư nhân trở thành một động lực quan trọng nhất của nền kinh tế.

Nghị quyết 66 đặt ra mục tiêu đầy tham vọng gắn với những cột mốc cụ thể: Năm 2025, cơ bản hoàn thành việc tháo gỡ những “điểm nghẽn” của pháp luật. Năm 2027, hoàn thành việc sửa đổi, bổ sung, ban hành mới văn bản pháp luật bảo đảm cơ sở pháp lý đồng bộ cho hoạt động của bộ máy nhà nước theo mô hình chính quyền 3 cấp. Năm 2028, hoàn thiện hệ thống pháp luật về đầu tư, kinh doanh, đưa môi trường đầu tư của Việt Nam nằm trong Top 3 của ASEAN.

Nghị quyết đặt ra những mục tiêu trước mắt (sửa chữa ngay các vướng mắc cục bộ mang tính “điểm nghẽn” của pháp luật ngay trong năm 2025) và mục tiêu dài hạn (xây dựng một hệ thống pháp luật thống nhất, đồng bộ). Với mục tiêu trước mắt, Nhà nước đã và đang triển khai nhiều giải pháp mang tính chất “sửa lỗi khẩn cấp”, điển hình là giải pháp một luật sửa nhiều luật, hoặc một luật đồng thời có điều, khoản sửa đổi quy định của luật khác.

Chẳng hạn, Luật Đường sắt vừa được ban hành mà tại Điều 56 có quy định sửa đổi, bổ sung một số quy định của luật khác, trong đó có Luật Xây dựng (sửa quy định liên quan đến chứng chỉ năng lực hoạt động xây dựng và bỏ giấy phép xây dựng cho một số trường hợp).

Các kỹ thuật lập pháp mới này xuất phát từ nhu cầu tháo gỡ khẩn cấp các vướng mắc pháp lý do quy định của pháp luật bất cập hoặc do thay đổi của hệ thống chính quyền địa phương (bỏ cấp huyện). Luật Tổ chức Chính phủ mới ban hành đã có quy định rất mở về phân cấp trong hệ thống cơ quan nhà nước: cơ quan, người có thẩm quyền được giao cho cơ quan, tổ chức, cá nhân khác thực hiện liên tục, thường xuyên một hoặc một số nhiệm vụ, quyền hạn mà mình được giao theo quy định của pháp luật.

Trong thời gian luật, nghị quyết của Quốc hội… chưa được sửa đổi thì để phân quyền, phân cấp đối với lĩnh vực ưu tiên, cấp bách, Chính phủ được ban hành văn bản để điều chỉnh một số nhiệm vụ, quyền hạn và quy định khác có liên quan đến việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn của Thủ tướng, Bộ trưởng…

Quan điểm xuyên suốt, nhất quán của Đảng, Nhà nước thời gian qua là đẩy mạnh phân cấp, phân quyền. Theo đó, thẩm quyền giải quyết các thủ tục của các cơ quan trung ương đã cơ bản được chuyển giao cho chính quyền địa phương. Vừa qua, Chính phủ ban hành một loạt các Nghị định về phân cấp, phân quyền trong các lĩnh vực, chẳng hạn Nghị định số 151 về phân định thẩm quyền và phân cấp, phân quyền lĩnh vực đất đai; Nghị định số 144 về phân cấp, phân quyền lĩnh vực quản lý của Bộ Xây dựng…

Theo đó, các cơ quan trung ương (Chính phủ, Thủ tướng, các bộ) về cơ bản không trực tiếp giải quyết thủ tục hành chính. Quốc hội cũng vừa ban hành Luật số 90/2025/QH15 sửa đồng thời 8 luật thuộc lĩnh vực quản lý của Bộ Tài chính, trong đó sửa Luật Đầu tư để chuyển giao toàn bộ thẩm quyền chấp thuận chủ trương đầu tư của Thủ tướng cho UBND cấp tỉnh. 

Hiện nay, về cơ bản UBND cấp tỉnh được chấp thuận chủ trương đầu tư hầu hết các dự án, bao gồm các dự án nhà ở, khu đô thị mọi quy mô (trước đây dự án trên 300ha thuộc thẩm quyền của Thủ tướng), dự án hạ tầng khu công nghiệp, hay các dự án xây dựng cảng hàng không, sân bay, xây dựng bến cảng...

Các thủ tục thu hồi đất, giao đất, định giá đất, cấp các loại giấy phép trong hoạt động đầu tư… về cơ bản đã được phân cấp triệt để cho UBND hoặc chủ tịch UBND cấp địa phương giải quyết. Với giải pháp này, các cơ quan trung ương sẽ không còn ôm đồm nhiều việc (vừa ban hành chính sách, vừa trực tiếp giải quyết thủ tục, vừa thanh tra, hậu kiểm…) gây ra vướng mắc, kéo dài. Thay vào đó, các bộ, ngành sẽ chủ yếu thực hiện công tác tham mưu, xây dựng chính sách pháp luật; hướng dẫn các địa phương, doanh nghiệp thực hiện và thanh tra, hậu kiểm, xử lý vi phạm.

Bên cạnh đó, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết 206 về “cơ chế xử lý khó khăn, vướng mắc do quy định của pháp luật”, cho phép Chính phủ ban hành nghị quyết để sửa quy định của luật - giải pháp tình thế mang tính chất “ủy quyền lập pháp” áp dụng trong 2 năm trước khi sửa đổi đồng bộ hệ thống pháp luật trước tháng 3/2027.

Đối với các dự án đầu tư gặp vướng mắc, tồn động liên quan đến vi phạm, sai phạm hoặc tranh chấp kéo dài, đi từ Nghị quyết số 170/2024/QH15 của Quốc hội về các giải pháp mang tính thí điểm để tháo gỡ áp dụng cho 3 “điểm nóng” TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, Khánh Hòa, Chính phủ đã dự thảo một văn bản quy định về nguyên tắc, giải pháp chung để tháo gỡ khó khăn, vướng mắc của các dự án khác trên cả nước để báo cáo Bộ Chính trị. Nếu các giải pháp này được thông qua, “cục máu đông” của thị trường bất động sản có thể được khơi thông thời gian tới.

Bài viết đăng trên Đặc san TheLEADER với chủ đề PHỤNG SỰ xuất bản tháng 8-2025. Đặc san dày 196 trang, gồm 4 phần: Chính sách phụng sự, Lãnh đạo phụng sự, Doanh nghiệp phụng sự và Báo chí phụng sự.
Để đặt mua Đặc san, xin liên hệ:
Tạp chí điện tử Nhà quản trị - TheLEADER
Tòa soạn thường trực: Tầng 2, tòa nhà số 5 ngõ 535 Kim Mã, phường Giảng Võ, Hà Nội
Điện thoại: (024) 6687 6808 - Hotline: 08887 08817
Văn phòng đại diện tại Thành phố Hồ Chí Minh
Địa chỉ: Lầu 2, tòa nhà VNO, số 29 Huỳnh Văn Bánh, phường Phú Nhuận, TP.HCM
Điện thoại: 08867 08817