Báo cáo về tiền lương không đủ sống và hệ lụy của Oxfam và Viện Công nhân và công đoàn cho thấy, hàng triệu công nhân dệt may đang phải sống lay lắt vì lương thấp, mắc kẹt trong vòng luẩn quẩn của nợ nần. Bởi có tới 99% lao động trong ngành này không được trả mức lương đủ sống theo chuẩn mức lương sàn châu Á.
Tuy nhiên, TS. Tống Thị Minh, nguyên Cục trưởng Cục Quan hệ lao động (Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội), chuyên viên cao cấp lĩnh vực lao động - tiền lương lại cho rằng, báo cáo này của Oxfam mới chỉ đứng trên khía cạnh hệ lụy của tiền lương không đủ sống chứ chưa đưa ra được bức tranh tổng thể về tiền lương của ngành dệt may Việt Nam.
Theo bà Minh, từ thực tiễn chuỗi cung ứng trong ngành may của Việt Nam hiện nay, đây là một ngành đặc thù của nền kinh tế. Hàng năm, mỗi khi bàn đến chính sách lương thì đều phải chú ý đến tiền lương tối thiểu của công nhân ngành dệt may vì phần lớn họ là lao động phổ thông, trình độ thấp, số lao động trong ngành di chuyển sang ngành khác lớn khoảng 30 - 40%.
Lao động trẻ mới vào sẽ mất nhiều kinh phí đào tạo, năng suất và chất lượng sản phẩm tạo ra còn thấp nên để đạt được mức lương tối thiểu thì phải bù trừ từ những người có lương cao cho người ở mức lương thấp.
Thêm nữa, dù ngành dệt may đem về nguồn thu lớn cho xuất khẩu Việt Nam nhưng trong đó 92% là chi phí sản xuất, nếu tăng thêm 1% lương cho công nhân thì chi phí sản xuất đội lên 3 - 4%, vậy lãi còn được bao nhiêu.
Khi tham gia vào chuỗi cung ứng, ngành dệt may Việt Nam chỉ làm gia công. Theo nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (World Bank) giai đoạn 1997 - 2007, trong chuỗi giá trị, tỷ trọng của quy trình gia công thấp hơn nhiều so với quy trình nghiên cứu và phát triển (R&D) hay bán hàng nên giá trị gia tăng thấp.
Việc tham gia vào các Hiệp định tự do thương mại (FTA) và Hiệp định đối tác toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) sẽ mang lại nhiều thuận lợi cũng như thách thức đối với ngành dệt may. Thách thức là trong bối cảnh các FTA và cách mạng công nghiệp 4.0 được áp dụng, vấn đề việc làm của công nhân sẽ gặp ảnh hưởng vì bị thay thế bởi công nghệ và robot. Nhưng khi tham gia vào sân chơi lớn, các doanh nghiệp may Việt Nam sẽ được chia sẻ trách nhiệm, người lao động có thể đàm phán tăng lương.
“Giải pháp cốt lõi là tăng mức lương nhất là lương tối thiểu”
PGS.TS Vũ Quang Thọ, nguyên Viện trưởng Viện Công nhân và công đoàn cho rằng, lương đủ sống và lương tối thiểu là không đồng nhất: Lương đủ sống đề cập đến yếu tố tích lũy còn lương tối thiểu chưa tính đến yếu tố này.
PGS.TS Vũ Quang Thọ chia sẻ tại tọa đàm do Oxfam tổ chứcÔng Thọ khẳng định, hầu hết cán bộ, công chức chưa đạt được lương đủ sống và chính vì không đủ sống nên phải làm thêm, do đó có hai tình huống xảy ra:
Một là, nếu công nhân buộc phải làm thêm giờ trong thời gian dài sẽ khiến nguồn nhân lực kiệt quệ trong tương lai, do đó cần phải hạn chế thời gian làm thêm giờ.
Ngược lại, một bộ phận khác lại mong muốn làm thêm giờ vì cho đến cuối cùng mục đích của họ vẫn chỉ là sống và làm việc. Ông đưa ra ví dụ trong một lần đến Tây Nguyên, công nhân của một doanh nghiệp đã đình công hoặc bỏ đi nơi khác vì không cho làm thêm giờ.
Lý do của điều tưởng chừng như nghịch lý này là bởi họ không thể tự quyết định được cuộc sống của mình nếu chỉ nhận mức lương từ số ngày làm việc chính thức: “Anh nói chuyện với tổng giám đốc của chúng em chia lương cho 24 ngày trong tháng để căn cứ vào số tiền nhận được rồi mới quyết định mức sống”.
Ông Thọ cũng dẫn một trường hợp nghiên cứu trong báo cáo của Oxfam về lương đủ sống của Việt Nam và Bangladesh rất sát nhau trong khi trình độ phát triển của Bangladesh kém chúng ta rất xa. Hơn nữa, chỉ trong ngành dệt may đã có tới 3 triệu công nhân sống dưới mức tối thiểu.
Trong bối cảnh Chính phủ Việt Nam đang đổi mới và cải thiện chính sách tiền lương, ông Thọ cho rằng, giải pháp cốt lõi cho việc này là tăng mức lương, đặc biệt là mức lương tối thiểu để đảm bảo người công nhân có thể đủ sống.
Cơ sở tính mức lương tối thiểu
Hàng năm, Hội đồng tiền lương quốc gia đều phải xây dựng cơ sở dữ liệu để làm cơ sở đưa ra mức lương tối thiểu. Hội đồng sử dụng số liệu chính thức, đủ độ tin cậy của Tổng cục Thống kê, dựa trên các nghiên cứu của các tổ chức quốc tế tại Việt Nam để đưa ra mức tiền lương tối thiểu đảm bảo cuộc sống cho người lao động và tái sản xuất sức lao động cho thế hệ sau.
Bên cạnh đó, mức lương tối thiểu còn phụ thuộc vào mô hình chi tiêu. Việt Nam có 4 vùng kinh tế khác nhau nên nhu cầu chi tiêu là khác nhau, vì vậy 5 năm/lần, Hội đồng tiền lương quốc gia phải tính toán lại rổ hàng hóa. Hiện nay, chi phí dành cho khối phi lương thực ngày càng tăng, chiếm tỷ lệ vượt trội hơn so với khối thực phẩm.
Theo Nghị quyết 27, đến năm 2020, tiền lương tối thiểu phải đủ đảm bảo mức sống tối thiểu để điều chỉnh lại giá cả hàng hóa; Hội đồng tiền lương quốc gia phải hình thành cơ sở dữ liệu tiền lương thống nhất và đảm bảo tuân thủ quyền cơ bản của người lao động.
Sau năm 2021, có 2 cải cách sẽ chỉ ra đường hướng của thị trường. Nhà nước sẽ chỉ quyết định tiền lương tối thiểu và không còn nguyên tắc bảng lương. Do vậy, người lao động phải tự đàm phán thương lượng với doanh nghiệp, trong đó nhiệm vụ rất lớn đặt lên vai của công đoàn, cán bộ công đoàn phải có năng lực để tham gia vào cải cách này.
(TS. Tống Thị Minh, nguyên Cục trưởng Cục Quan hệ Lao động - Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội)
