Ngân hàng thu nợ không cần chờ... kiện

Nhiều năm qua, nợ xấu được ví như 'cục máu đông' của hệ thống ngân hàng Việt Nam. Khi người vay vi phạm nghĩa vụ trả nợ, theo quy định cũ, ngân hàng không thể tự xử lý tài sản bảo đảm mà buộc phải khởi kiện ra tòa, chờ bản án có hiệu lực, sau đó lại tiếp tục chờ cơ quan thi hành án tổ chức xử lý tài sản.

Mỗi vụ kiện thường kéo dài trung bình 3–4 năm, qua nhiều cấp xét xử. Trong khi chờ xử lý, nhiều tài sản thế chấp như nhà đất, máy móc, phương tiện… bị xuống cấp, mất giá tới 30–50%, gây thiệt hại nặng cho ngân hàng.

Nghiêm trọng hơn là khi nợ xấu bị chậm xử lý khiến dòng vốn bị ách tắc, ngân hàng buộc phải trích lập dự phòng rủi ro cao, ảnh hưởng đến lợi nhuận và khả năng cho vay mới. Doanh nghiệp lành mạnh vì thế cũng bị ảnh hưởng do khó tiếp cận vốn tín dụng với lãi suất hợp lý.

Luật các tổ chức tín dụng sửa đổi năm 2024 chính thức có hiệu lực từ ngày 15/10/2025, trong đó một nội dung quan trọng là quy định trao quyền cho ngân hàng được thu giữ tài sản bảo đảm trong trường hợp khách hàng vi phạm nghĩa vụ trả nợ. Đây được xem là bước ngoặt lớn trong cơ chế xử lý nợ xấu, góp phần nâng cao ý thức của người vay và cải thiện chất lượng tín dụng toàn hệ thống.

Những điều kiện bắt buộc để ngân hàng được thu giữ tài sản

Một trong những điểm đáng chú ý nhất là khoản 2, Điều 1, sửa đổi Điều 198, chính thức quy định quyền thu giữ tài sản bảo đảm của tổ chức tín dụng mà không cần phải khởi kiện ra tòa án như trước.

Cụ thể, Điều 198a quy định: “Tổ chức tín dụng được quyền thu giữ tài sản bảo đảm khi bên vay hoặc bên bảo đảm vi phạm nghĩa vụ, nếu trong hợp đồng có thỏa thuận rõ ràng về quyền thu giữ, và biện pháp bảo đảm đã có hiệu lực đối kháng với bên thứ ba.”

Điều này có nghĩa, nếu người vay đã ký hợp đồng thế chấp tài sản như nhà đất, ô tô, máy móc, cổ phiếu, thiết bị sản xuất... để đảm bảo cho khoản vay, và khi không trả nợ đúng hạn, thì ngân hàng có thể thu giữ tài sản mà không cần phải chờ khởi kiện ra tòa như trước đây.

Tuy nhiên, nhằm đảm bảo công bằng và hạn chế lạm dụng, luật cũng quy định rõ những điều kiện bắt buộc để ngân hàng được thu giữ tài sản.

Cụ thể, nghĩa vụ trả nợ đã đến hạn và bị vi phạm (theo Điều 299, Bộ luật Dân sự 2015); Hợp đồng bảo đảm có điều khoản thỏa thuận rõ ràng về quyền thu giữ; Biện pháp bảo đảm đã được đăng ký hợp pháp (hiệu lực đối kháng với bên thứ ba); Tài sản không đang bị tranh chấp hoặc kê biên.

Bên cạnh đó, ngân hàng phải thông báo công khai ít nhất 15 ngày trước khi thu giữ, đăng trên phương tiện thông tin đại chúng, niêm yết tại UBND cấp xã nơi có tài sản, gửi văn bản đến người vay.

Cuối cùng, việc thu giữ phải có đại diện chính quyền địa phương chứng kiến, lập biên bản xác nhận.

Sau khi thu giữ, ngân hàng có quyền bán đấu giá, tự bán hoặc nhận tài sản để trừ nợ theo Điều 303 Bộ luật Dân sự 2015. Trình tự ưu tiên thanh toán được thực hiện theo Điều 199 của Luật các tổ chức tín dụng: ưu tiên chi phí bảo quản, xử lý, thuế phí, sau đó mới đến nợ gốc và lãi.

Ý nghĩa lớn đối với nền kinh tế

Theo các chuyên gia kinh tế, việc trao quyền thu giữ tài sản cho ngân hàng không chỉ giúp tăng khả năng thu hồi nợ, mà còn nâng cao ý thức trách nhiệm của người đi vay. Đồng thời, đây là một bước đi quan trọng trong việc cải thiện chất lượng tín dụng, giảm áp lực nợ xấu, khơi thông dòng vốn, giúp các ngân hàng có điều kiện mở rộng cho vay mới.

Về lâu dài, quy định này sẽ tạo nền tảng pháp lý rõ ràng, công khai, minh bạch và cân bằng lợi ích giữa các bên tham gia tín dụng, từ đó góp phần vào ổn định hệ thống tài chính và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.

TS Huỳnh Thanh Điền, chuyên gia kinh tế, giảng viên Trường đại học Nguyễn Tất Thành (TP.HCM) cho hay, từ trước đến nay, khi vay vốn ngân hàng, người đi vay bắt buộc phải có tài sản đảm bảo. Mục đích của việc này là để ngân hàng có cơ sở thu hồi nợ trong trường hợp người vay mất khả năng thanh toán. Về nguyên tắc, điều đó hoàn toàn hợp lý. Tuy nhiên, thực tế ở Việt Nam lâu nay lại gặp nhiều vướng mắc.

"Dù ngân hàng có nhận tài sản thế chấp hợp pháp, nhưng khi người vay không trả được nợ, việc xử lý tài sản lại phải thông qua tòa án. Quy trình này rất phức tạp và kéo dài, khiến ngân hàng không thể chủ động thu hồi nợ, gây khó khăn cho hoạt động tín dụng", ông Điền nói.

Vì vậy, theo ông Điền, việc sửa đổi quy định để cho phép ngân hàng được quyền xử lý tài sản đảm bảo theo đúng hợp đồng là hoàn toàn hợp tình, hợp lý.

"Khi hai bên đã ký kết giao dịch dân sự, người vay cần tuân thủ quy định; còn ngân hàng, nếu thực hiện đúng quy trình pháp luật khi xử lý tài sản, thì đó là quyền chính đáng", ông nói.

Ở một góc độ khác, TS Nguyễn Trí Hiếu, chuyên gia tài chính – ngân hàng, chia sẻ, ở Mỹ người dân dùng tài sản là nhà ở để thế chấp vay tiền ngân hàng và nếu không trả được nợ thì các ngân hàng được quyền 'tháo khoán' tài sản đó để ấn trừ nợ. Dĩ nhiên, ở Mỹ cũng có một số điều khoản để bảo vệ người dân, chẳng hạn như người dân được giữ một chiếc ô tô để chạy... động thái này nhằm đảm bảo cho người dân có phương tiện để sinh sống.

Trở lại ở Việt Nam, tại dự thảo lần đầu của Nghị định "Quy định điều kiện tài sản đảm bảo của khoản nợ xấu được thu giữ" của Ngân hàng Nhà nước quy định, ngân hàng chỉ được thu giữ tài sản bảo đảm nếu đó không phải là ngôi nhà duy nhất hoặc công cụ lao động chủ yếu của người vay. Nhiều ý kiến lại lo ngại quy định sẽ vô tình gây khó khăn cho những người chỉ có duy nhất một tài sản, khi họ muốn dùng chính tài sản đó để vay vốn.

Bởi lẽ, do yêu cầu kiểm soát rủi ro, các ngân hàng có thể siết chặt cho vay hoặc từ chối những khoản thế chấp bằng nhà ở duy nhất.

"Hệ quả là nhóm đối tượng này bị thu hẹp khả năng tiếp cận nguồn vốn chính thức, buộc họ tìm đến tín dụng phi chính thức hoặc phải chịu áp lực tài chính nặng nề hơn. Chưa kể, về phía các ngân hàng sẽ chịu ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động tín dụng, đặc biệt là việc thu hồi nợ và xử lý nợ xấu của các ngân hàng", ông Hiếu nói.

Giảm "gánh nặng" cho chính người đi vay?

PGS.TS Nguyễn Hữu Huân, giảng viên Đại học Kinh tế TP.HCM, cho hay, quy định cho các ngân hàng thu giữ và xử lý khoản tài sản đảm bảo khi khách hàng vi phạm nghĩa vụ trả nợ sẽ góp phần giải quyết xử lý nợ xấu tốt hơn, bởi trước đây phải hòa giải, ra tòa... mà quy trình này sẽ mất khoảng hai năm.

Bây giờ, nếu ngân hàng được toàn quyền quyết định xử lý tài sản đảm bảo mà không cần phải ra tòa thì sẽ rút ngắn được thời gian, trình tự, thủ tục này hơn.

"Đặc biệt, quyền thu giữ và xử lý sớm khoản tài sản đảm bảo này thì thiệt hại của người đi vay sẽ ít hơn. Bởi lẽ, trong quá trình xử lý kéo dài đó, người đi vay vẫn phải trả lãi. Vì thế, nhiều khi chờ tòa xử lý xong thì tài sản người đi vay nhận lại chẳng còn bao nhiêu", ông Huân nói.

Ông Trương Hiền Phương, Giám đốc cấp cao Chứng khoán KIS Việt Nam, nhận định, quy định trao quyền cho ngân hàng được thu giữ tài sản bảo đảm trong trường hợp khách hàng vi phạm nghĩa vụ trả nợ là điều mà ngành ngân hàng đã chờ đợi từ lâu vì suốt thời gian qua, việc xử lý tài sản bảo đảm vẫn gặp nhiều vướng mắc về cơ chế.

Mặc dù khách hàng có thế chấp tài sản để đảm bảo cho khoản vay, nhưng khi phát sinh nợ xấu, phía ngân hàng lại gặp rất nhiều khó khăn trong việc xử lý. Họ buộc phải đi theo một quy trình pháp lý phức tạp, như khởi kiện ra tòa, chờ xét xử, rồi tiếp tục chờ thi hành án… Quy trình này vừa mất thời gian, vừa gây tốn kém và rườm rà về thủ tục. Chính vì vậy, tỷ lệ nợ xấu tại các ngân hàng có xu hướng gia tăng nhanh chóng nhưng lại không thể xử lý dứt điểm.

Chưa kể, nếu dự án vướng mắc về pháp lý hoặc gặp các trục trặc tương tự, thì ngân hàng cũng không thể xử lý được. Vì tòa án cần sự minh bạch, rõ ràng mới có thể giải quyết.

“Do đó, tôi cho rằng nghị định này là một bước tiến quan trọng, sẽ hỗ trợ rất lớn cho ngành ngân hàng”, ông nói.

Theo chuyên gia này, các ngân hàng có thể chủ động xử lý các khoản nợ xấu nhanh chóng hơn, từ đó cải thiện được bảng cân đối tài sản. Điều này sẽ giúp dòng tiền và nguồn vốn của ngân hàng được lưu thông tốt hơn, đồng thời tỷ lệ nợ xấu cũng giảm đáng kể.

Khi tỷ lệ nợ xấu giảm, các ngân hàng sẽ mạnh dạn cho vay nhiều hơn, và phần vốn thu hồi được cũng sẽ được tái đầu tư hiệu quả hơn.

Đối với doanh nghiệp, nếu không còn khả năng trả nợ và chấp nhận mất tài sản, thì cơ chế mới này sẽ giúp họ giải quyết dứt điểm nhanh chóng, thay vì kéo dài không rõ ràng.

Trong trường hợp tài sản thế chấp bị kẹt tại ngân hàng, việc doanh nghiệp tự xử lý, bán tài sản rất khó. Nếu ngân hàng đang giữ tài sản mà người vay lại không còn khả năng thanh toán, trong khi giấy tờ pháp lý không có trong tay, thì người mua cũng e ngại, không dám giao dịch.

Đặc biệt, khi thực hiện giao dịch mua bán bất động sản, thường phải đặt cọc và làm hợp đồng công chứng – nhưng nếu tài sản gốc đang bị ngân hàng giữ vì chưa thanh lý nợ thì không thể hoàn tất thủ tục. Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn không lối thoát.

Vì vậy, cơ chế mới sẽ giúp cả hai phía – người đi vay và người cho vay – cùng tháo gỡ nút thắt. Khi đó, thị trường sẽ trở nên sôi động hơn. Ngân hàng có thể chủ động cho vay, vì đã có “thượng phương bảo kiếm” để xử lý rủi ro. Còn doanh nghiệp, nếu chẳng may không xoay xở được, cũng có thể chấp nhận buông tài sản, giải phóng gánh nặng nợ nần.

Thậm chí, sau khi tài sản được thanh lý, doanh nghiệp có thể vẫn thu lại được một phần tiền. Về lý thuyết, ngân hàng chỉ cho vay khoảng 70% giá trị tài sản định giá. Nếu bán được giá cao, doanh nghiệp vẫn có thể thu hồi một phần, thậm chí có lợi nếu tài sản đã tăng giá theo thời gian – như những miếng đất hay bất động sản mua từ 5–7 năm trước thì nay chắc chắn đã có giá trị cao hơn.

Như vậy, thay vì để tài sản bị “giam” vô ích, doanh nghiệp có thể thu lại vốn, còn ngân hàng cũng giải quyết được nợ xấu.

"Tôi tin rằng đây là một giải pháp rất tốt, vì thực tế nhiều quốc gia phát triển như Mỹ, Úc, Canada đã áp dụng từ lâu. Ở Mỹ, chẳng hạn, nếu vay tiền mua nhà mà không có khả năng trả nợ, ngân hàng chỉ cần cắm bảng thông báo trước nhà để rao bán. Ai muốn mua thì liên hệ trực tiếp với ngân hàng – rất rõ ràng và minh bạch", ông dẫn chứng.

Theo vị chuyên gia, đây là một bước tiến quan trọng, hòa nhập với xu thế toàn cầu, và là giải pháp hữu hiệu để thúc đẩy thị trường tài chính, đặc biệt là mảng vay mượn giữa doanh nghiệp và ngân hàng, phát triển mạnh mẽ và minh bạch hơn.