'Lỗ hổng' dự án BT đang giúp nhà đầu tư trục lợi kép

Theo báo cáo của Bộ Giao thông vận tải, trong giai đoạn 2011 - 2015, bộ này đã huy động vốn tư nhân được 186.660 tỷ đồng (chiếm 42%) trong tổng nguồn vốn đầu tư kết cấu hạ tầng giao thông với 62 dự án theo hình thức hợp đồng BOT và BT. 

Trong đó, lĩnh vực đường bộ 58 dự án, đường thủy nội địa có 1 dự án, hàng hải 2 dự án, lĩnh vực đào tạo 1 dự án. Hai lĩnh vực chưa huy động được vốn là đường sắt và hàng không.

Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) đánh giá thực hiện năm 2014, tính khả dụng của hạ tầng giao thông của Việt Nam hiện đứng ở vị trí 74, tăng 16 bậc so với năm 2012 và tăng 29 bậc so với năm 2010.

Tuy nhiên hiện nay, những dự án đầu tư theo hình thức BOT, BT đang tồn tại nhiều vấn đề bất cập, gây bức xúc trong dư luận.

Theo đó, BT là một dạng đầu tư hạ tầng giao thông theo hình thức xây dựng - chuyển giao. Khi thi công một dự án hạ tầng, nhà đầu tư được giao đất để thực hiện dự án khác, và nộp vào ngân sách số tiền chênh lệch giữa giá trị quyền sử dụng đất của dự án và tổng vốn đầu tư xây dựng công trình BT.

Các dự án BT hiện nay hầu như nhằm vào mảng làm cầu, đường, hạ tầng để đổi lấy đất xây đô thị và nhà ở vì đây là lĩnh vực tạo lợi nhuận cao. Theo thông tin từ Kiểm toán Nhà nước, một số chủ đầu tư thường khai “dư” tổng mức đầu tư dự án để đổi lấy nhiều đất hơn.

Thêm vào đó, việc lựa chọn nhà đầu tư chủ yếu bằng hình thức chỉ định thầu đang tạo nên cuộc cạnh tranh không lành mạnh, dẫn đến nguy cơ tham nhũng và lợi ích nhóm. Đặc biệt là cơ hội thâu tóm đất vàng là rất lớn, gây thất thoát hàng nghìn tỷ đồng cho ngân sách nhà nước. 

Theo đánh giá của một số chuyên gia bất động sản, đối với các nhà đầu tư, về cơ bản, hình thức BT là hình thức ít rủi ro. Bởì nhà đầu tư triển khai dự án xong là bàn giao ngay cho Nhà nước và được thanh toán bằng quyền sử dụng đất sạch.

Trong khi đó, thông thường, nhà đầu tư muốn có được quyền sử dụng đất thì cũng phải trải qua nhiều quy trình phức tạp khó khăn, nhất là khi phải đấu giá cạnh tranh. 

Như vậy, bằng cách đề xuất làm dự án theo hình thức BT, nhà đầu tư không phải đấu giá, mà giá đất được hai bên thỏa thuận, nhiều khi giá chưa được tính sát với giá thị trường.

Đây cũng chính là "con đường" đã giúp không ít doanh nghiệp bất động sản như Nam Cường, Geleximco, Him Lam... bỗng “lớn nhanh như thổi” chỉ sau một vài năm bước chân vào lĩnh vực này.

Nhìn nhận về vấn đề này, ông Lê Hoàng Châu, Chủ tịch Hiệp hội bất động sản TP. HCM cho rằng, việc thực hiện phương thức chỉ định nhà thầu, nhà đầu tư các khu đất vàng, hoặc theo hình thức BT, PPP, BOT khá phổ biến trong thời gian vừa qua đã bộc lộ những mặt hạn chế, do nguồn vốn chủ sở hữu của nhiều nhà thầu, nhà đầu tư thường chỉ có khoảng 10%, còn lại khoảng 90% vốn đầu tư xây lắp là vốn vay ngân hàng.

Điều này tiềm ẩn rất nhiều rủi ro, có thể ảnh hưởng đến tiến độ hoàn thành công trình, dẫn đến phát sinh tiêu cực, lợi ích nhóm, tác động đến môi trường đầu tư kinh doanh, lợi ích xã hội... Đặc biệt là trong bối cảnh thiếu cơ chế phản biện, giám sát, thẩm định khách quan như hiện nay.

Theo ông Châu, cơ chế này có thể đã tạo điều kiện cho nhà thầu, nhà đầu tư được hưởng lợi "kép" 2 lần như mong muốn.

Cụ thể, khi nhận thầu thi công công trình (đầu B - Building: Xây dựng), dự toán công trình thường do nhà thầu cũng là đơn vị đề xuất. Các khu đất đối ứng ở các địa điểm đắc địa và đã được tăng cường hệ thống hạ tầng giao thông để đầu tư kinh doanh bất động sản thường cũng do nhà thầu kiêm nhà đầu tư đề xuất các khu đất được thanh toán bù trừ.

Bên cạnh đó, các nhà thầu, nhà đầu tư này đã "tránh" được thủ tục "kép" 02 lần khi lựa chọn nhà thầu xây lắp công trình và lựa chọn chủ đầu tư dự án bất động sản thông qua phương thức chỉ định thầu, nên đã triệt tiêu sự cạnh tranh.

Nhà đầu tư đã được chỉ định làm nhà thầu xây lắp mà không phải qua thủ tục đấu thầu công khai, rộng rãi trong nước, quốc tế để lựa chọn nhà thầu.

Đồng thời, nhà đầu tư lại được chỉ định nhà đầu tư dự án bất động sản các khu đất đối ứng mà không phải qua thủ tục đấu thầu công khai, rộng rãi trong nước, quốc tế để lựa chọn nhà đầu tư.

Như vậy, việc thực hiện phổ biến hình thức chỉ định nhà thầu kiêm nhà đầu tư dự án BT, BOT, PPP đã làm giảm đi tính minh bạch, công khai, bình đẳng, cạnh tranh lành mạnh của môi trường kinh doanh; tác động tiêu cực đến niềm tin của nhà đầu tư trong nước, nước ngoài, dẫn đến gây thiệt hại ngân sách nhà nước (vì dự toán công trình nếu không được thẩm định chặt chẽ có thể bị nhà thầu nâng cao hơn giá trị thực, đồng thời nguồn đất đối ứng trả cho nhà thầu cũng là tài sản công, cũng là tiền ngân sách)... ông Châu nhấn mạnh.

Do đó, ông Châu kiến nghị, cần thực hiện phổ biến hình thức đấu giá công khai, đấu thầu rộng rãi trong nước, hoặc đấu thầu rộng rãi quốc tế để lựa chọn nhà thầu, nhà đầu tư dự án.

Bên cạnh đó, hạn chế tối đa việc chỉ định nhà thầu, chỉ định nhà đầu tư đối với các trường hợp trên đây và chỉ thực hiện hình thức chỉ định nhà thầu, nhà đầu tư theo quy định của Luật Đấu thầu. Nhất là trong các trường hợp đặc biệt theo điều 26 Luật Đấu thầu, để tạo lập môi trường đầu tư kinh doanh minh bạch, bình đẳng, cạnh tranh lành mạnh; củng cố lòng tin cho các nhà đầu tư; làm lợi cho ngân sách nhà nước và tăng cường sự đồng thuận trong xã hội.