Theo Báo cáo nghiên cứu “Áp dụng cơ chế kiểm soát nội bộ và bộ quy tắc ứng xử tại các doanh nghiệp Việt Nam”, chỉ khoảng một nửa trong số 239 doanh nghiệp (DN) được khảo sát cho biết hiểu rõ về kiểm soát nội bộ và bộ quy tắc ứng xử cũng như vai trò quan trọng đối với sự phát triển bền vững của doanh nghiệp.
Số DN còn lại hiểu chưa đúng hoặc chưa đầy đủ về 2 khái niệm này, thậm chí có DN còn cho rằng kiểm soát nội bộ chỉ đơn thuần là trách nhiệm của kiểm soát viên nội bộ chứ không phải là vấn đề quản trị DN.
Báo cáo nghiên cứu “Áp dụng cơ chế kiểm soát nội bộ và bộ quy tắc ứng xử tại các doanh nghiệp Việt Nam” được thực hiện với sự phối hợp giữa Văn phòng Doanh nghiệp vì sự Phát triển bền vững, Phòng Thương mại và công nghiệp Việt Nam (VCCI), Công ty TNHH Tư vấn hội nhập và phát triển (TDI) cùng các chuyên gia uy tín của Đại học Kinh tế Quốc dân, Học viện Tài chính và sự hỗ trợ kỹ thuật của Diễn đàn các nhà lãnh đạo doanh nghiệp Quốc tế - IBLF Global (UK).
Báo cáo được nhóm nghiên cứu công bố diễn ra vào thời điểm Luật Phòng, chống tham nhũng (sửa đổi) sắp chính thức có hiệu lực vào tháng 7/2019, mở rộng phạm vi điều chỉnh sang khu vực doanh nghiệp ngoài nhà nước.
Gióng lên hồi chuông về văn hóa liêm chính của doanh nghiệp
Kết quả khảo sát cho thấy, 74% doanh nghiệp trên toàn mẫu khảo sát tin rằng các doanh nghiệp cùng ngành cũng phải trả các chi phí không chính thức trong năm 2017 - 2018. Đặc biệt, gần 57% doanh nghiệp cho rằng việc chi trả các chi phí không chính thức mang lại kết quả tốt hơn khi làm việc với cán bộ công chức, trong khi tỷ lệ phản đối chỉ là 11%. 32% doanh nghiệp không có ý kiến.
Theo PGS.TS Nguyễn Văn Thắng (Đại học Kinh tế Quốc dân), Trưởng nhóm nghiên cứu, để biện minh cho việc này, các DN đã đưa ra một số thách thức để đảm bảo việc tuân thủ các quy định pháp luật như: gặp khó khăn trong việc áp dụng các quy định hoặc do các quy định pháp luật có sự chồng chéo, mâu thuẫn và thay đổi thường xuyên trong khi bản thân doanh nghiệp lại thiếu nhân lực chuyên trách để cập nhật, theo dõi sự thay đổi đó.
Ngoài ra, trong mối quan hệ giữa DN với đối tác kinh doanh, các biện pháp không chính thức và làm ăn dựa trên mối quan hệ thân quen được sử dụng khá rộng rãi và chiếm tỷ trọng khá lớn.
PGS.TS Nguyễn Văn Thắng, Đại học Kinh tế quốc dân, Trưởng nhóm nghiên cứu. Ảnh: Minh Thư Kết quả nghiên cứu chỉ rõ mối quan hệ cá nhân, chi phí không chính thức được nguỵ trang dưới nhiều hình thức khác nhau chiếm 25 - 30% trong các giao dịch kinh doanh. Theo đó, một phần ba số DN được hỏi cho biết họ không bao giờ áp dụng phương thức đấu thầu mua sắm cạnh tranh.
Các hoạt động bất thường trong mua sắm, bán hàng đều chiếm một tỉ lệ không nhỏ trong các DN tham gia khảo sát và điều này được cho rằng là nguy cơ tác động đáng kể tới tính liêm chính trong kinh doanh. Đối với hoạt động mua sắm, các chiêu thức như "đặt hàng không theo nhu cầu", "đặt hàng không đúng chất lượng", "hồ sơ, báo giá bị can thiệp làm mất tính khách quan" chiếm khoảng 10%.
Trong quản lý nhân sự, khoảng 27 - 38% DN trả lời có biết các hoạt động như "thực hiện không đầy đủ các khoản phải nộp cho người lao động", "chưa tuân thủ pháp luật về lao động trong ký kết và thực hiện hợp đồng" hoặc "tuyển dụng dựa phần lớn vào quen biết, quan hệ nhiều hơn là năng lực".
Theo ông Brook Horowitz, Giám đốc điều hành Diễn đàn các Nhà lãnh đạo DN quốc tế (IBLF Global), kết quả nghiên cứu phần nào đã phản ánh rõ những mặt hạn chế thậm chí không hiệu quả trong công tác quản lý nói chung. Ngoài ra, tại các công ty có quy mô lớn, vai trò của ban kiểm soát hoạt động còn khá hình thức, chưa thể hiện rõ chức năng nhiệm vụ yêu cầu cao về tính độc lập mà thực tế lại phụ thuộc rất lớn vào hội đồng quản trị và ban điều hành vì cho rằng ban kiểm soát vẫn là cấp dưới.
Các vụ việc sai phạm nghiêm trọng của doanh nghiệp xảy ra gần đây đều được nhìn nhận là hệ quả của năng lực kiểm soát nội bộ, sự tuân thủ bộ quy tắc ứng xử còn yếu kém, thiếu minh bạch.
Đồng tình với quan điểm này, trưởng nhóm nghiên cứu ông Thắng cho rằng việc trả phí không chính thức là một hành động vi phạm liêm chính nhưng không thực sự giải quyết được vấn đề cải thiện môi trường kinh doanh.
Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp vẫn chọn đi theo con đường này bởi “người ta đang quan tâm đến những việc ngắn hạn, tinh thần kinh doanh vẫn là ngắn hạn, giải quyết ngay công việc trong khi đó hệ thống liêm chính là tầm nhìn dài hạn. Ai muốn doanh nghiệp phát triển mạnh mẽ trong dài hạn mới quan tâm liêm chính, còn nếu chỉ muốn lợi nhuận trước mắt sẽ không quan tâm đến liêm chính làm gì. Hiện nay, chi phí không chính thức gần như là một giải pháp mà doanh nghiệp trả để giải quyết vấn đề trước mắt”, ông Thắng nhấn mạnh.
Kỳ vọng từ Luật Phòng, Chống tham nhũng sửa đổi
Phát biểu tại Hội thảo, ông Gareth Ward, Đại sứ Vương quốc Anh tại Việt Nam nhìn nhận, tình hình sẽ khác khi một công cụ pháp lý đủ mạnh sắp tới đi vào thực thi.
"Luật Phòng, chống tham nhũng sắp tới có hiệu lực sẽ tạo đà thúc đẩy cộng đồng DN tuân thủ và thể hiện rõ cam kết xây dựng văn hoá kinh doanh liêm chính. Tuy nhiên, để có thể thực hiện một chương trình liêm chính DN hiệu quả cần có sự hợp tác tham gia của các bên liên quan không chỉ từ phía cơ quan chính phủ mà còn có sự tham gia của DN, tổ chức xã hội", ông Gareth khẳng định.
Ông Gareth Ward, Đại sứ Vương quốc Anh tại Việt NamĐây cũng là nội dung chính của những khuyến nghị rút ra trong nghiên cứu, các khuyến nghị được đặt ra cho bốn bên bao gồm: Doanh nghiệp nhà nước, Doanh nghiệp tư nhân, VCCI và Chính phủ.
Theo đó, đối với các doanh nghiệp, cần xây dựng và triển khai đầy đủ hệ thống kiểm soát nội bộ. Doanh nghiệp nhà nước cần tuân thủ theo hệ thống kinh doanh thực sự hơn là hệ thống quản lý khó hiểu hiện tại "nửa nhà nước, nửa doanh nghiệp".
Doanh nghiệp tư nhân nên chuyển từ triết lý “ăn xổi” sang tăng trưởng bền vững dài hạn. Đặc biệt, các doanh nghiệp vừa và lớn đã triển khai thành công hệ thống này được khuyến nghị chia sẻ và động viên đối tác, khách hàng của họ cùng áp dụng để có thể lan toả hệ thống này ra toàn bộ nền kinh tế.
Bà Caitlin Wiesen, quyền Trưởng đại diện UNDP tại Việt Nam nhấn mạnh tầm quan trọng của bộ quy tắc ứng xử và cơ chế kiểm soát nội bộ trong việc thúc đẩy liêm chính trong kinh doanh: "Việc áp dụng các công cụ này là trách nhiệm của các DN và tổ chức kinh tế theo Điều 79 Chương VI của Luật Phòng, chống tham nhũng".
TS. Vũ Tiến Lộc, Chủ tịch VCCI bày tỏ quan điểm: "Sự lãnh đạo đúng đắn, các hệ thống tuân thủ kiểm soát rủi ro tham nhũng và việc quản trị, giám sát bằng quy định rõ ràng là những yếu tố quan trọng xây dựng liêm chính DN".
Theo đó, khi các hệ thống kiểm soát và tuân thủ của DN không được áp dụng hoặc không thực hiện đúng chức năng thì các hành vi xấu dễ có cơ hội nảy sinh trong các công ty và vượt ra ngoài biên giới thông qua các chuỗi cung ứng, đầu tư và thương mại toàn cầu, ông Lộc nhận định thêm.
Báo cáo nghiên cứu cũng đề xuất những hướng đi cho VCCI và Chính phủ. Cụ thể, VCCI có hai nhiệm vụ chính: Một là, tổ chức, điều phối và cấp phép các khóa đào tạo tập huấn về kiểm soát nội bộ cho các doanh nghiệp và hiệp hội kinh doanh. Hai là, trở thành trung tâm điều phối các hành động tập thể, đưa doanh nghiệp, cơ quan Chính phủ, hiệp hội kinh doanh và các hội ngành nghề xích lại gần nhau. Từ đó, tạo nên một môi trường kinh doanh công bằng hơn.
Về phía Chính phủ, ngoài việc xây dựng và ban hành những văn bản chi tiết hướng dẫn chính thức để giúp các doanh nghiệp thực hiện Luật Phòng, Chống tham nhũng sửa đổi còn nên nâng cao năng lực giám sát thông qua việc khuyến khích sự tham gia của cộng đồng và các tổ chức phi chính phủ. Nghiên cứu khuyến nghị Chính phủ nên đầu tư để sử dụng sáng tạo các phương tiện truyền thông nhằm nâng cao nhận thức về pháp luật mới, các lợi ích và thông lệ tốt về kiểm soát nội bộ, chia sẻ kiến thức với các doanh nghiệp và cộng đồng trên quy mô lớn.
Phát triển thể chế thị trường ở Việt Nam yêu cầu cả Chính phủ và khu vực doanh nghiệp phải luôn đồng hành với nhau. "Một Chính phủ liêm chính sẽ không thể thực hiện có hiệu quả nếu không có sự đồng hành của cộng đồng doanh nghiệp liêm chính. Vấn đề trả phí ngắn hạn vẫn luôn nảy sinh. Nếu muốn giảm hẳn việc này thì phải từ cả hai phía, cả nhà nước, cán bộ nhà nước và cả doanh nghiệp”, PGS.TS Nguyễn Văn Thắng nhấn mạnh
