Bài viết này cố gắng bao quát hai khía cạnh hẹp của mối quan hệ đặc biệt giữa các Nhà hát và Thành phố, trong thời gian gần đây đã thu hút được sự chú ý của dư luận đối với dự án xây nhà hát nghìn tỷ tại Thủ Thiêm.
Nhà hát trong dòng chảy văn hóa - lịch sử
Trước hết, nhà hát là yếu tố quan trọng trong thiết kế tổng thể cho mọi đô thị. Mối quan hệ của nó với một Thành phố đã được xác lập từ thời cổ đại, khi mà các thị trấn và thành phố thịnh vượng tự hào về những tòa nhà công cộng tráng lệ trong đó có các khán đường công cộng (khán phòng ngoài trời – Amphitheater) là những ví dụ dễ thấy.
Ở thời kì Phục Hưng, lịch sử cho thấy đã xuất hiện sự quan tâm mới trong các nhà hát, nơi mà không chỉ là nơi diễn ra các vở kịch mà còn là nơi hấp dẫn đối với giới thượng lưu. Có một thực tế ở giai đoạn này, đó là khi một thành phố trở nên dư thừa về của cải vật chất và cơ sở hạ tầng được đầu tư dài hạn đã đạt đến độ chín của nó, thì các nhà hát xuất hiện như một sự củng cố về các khoản đầu tư trung hạn. Mặt khác, nhà hát còn là đại diện cho tinh hoa về văn hóa, nghệ thuật- những giá trị mà tiền bạc không thể mua được.
Do đó, mặc dù có bản chất là một kiến trúc bất động (immobility architecture) nhưng nhà hát đã tạo ra một dạng sống trong lòng nó và cả ở bên ngoài nó. Cho dù nhà hát nằm ở trung tâm hoặc ở bên lề của một đô thị thì nó luôn có liên quan sâu sắc đến cấu trúc và sự tương tác có ý nghĩa dân sự.
Sang đến thời hiện đại, các nhà hát dường như rũ bỏ lớp vỏ diêm dúa, hào nhoáng - vốn dành để tượng trưng cho sự dư thừa về của cải vật chất của giới thượng lưu. Thay vào đó, các nhà hát được thiết kế hướng tới số đông quần chúng nhưng vẫn đảm bảo khả năng làm việc như một điểm nhấn của đô thị.
Các ví dụ có thể lấy ra như nhà hát Sydney hoặc nhà hát Oslo với đường dốc thẳng từ vịnh biển lên đến mái. Đường dốc này cung cấp cho quần chúng một chuỗi các khả năng cho hoạt động ngoài trời, hoàn toàn tự do và giúp gia tăng chất lượng cuộc sống ở mức cao một cách miễn phí (đối với các không gian ngoài trời).
Gần đây, sau 20 năm đàm phán xây dựng, nhà hát ElbPhilharmonie tại vịnh Hamburg do văn phòng kiến trúc sư Thụy Sĩ Herzog & de Meuron thiết kế đã khánh thành với kinh phí lên tới 789 triệu Euro (tương đương 22 nghìn tỷ VND). Sau khi hoàn thành, nhà hát này đã đón hơn 4 triệu lượt khách tới xem chỉ trong năm đầu tiên (tương đương một ga hàng không).
Cũng giống với nhà hát Oslo, Elbphilharmonie cung cấp một platform ở trên mái của khu vực hành chính, ra vào hoàn toàn miễn phí và tạo ra một điểm nhìn toàn cảnh vịnh cảng và đường chân trời của cả thành phố. Trong những tháng đầu đi vào hoạt động, tôi có cơ hội được mời đi xem kịch ở nhà hát này. Nhiều người bạn đã tỏ ra bất ngờ và ghen tị về điều này mà sau đó tôi được biết rằng vé vào xem tất cả các show diễn của nhà hát đã được đặt hết trong khoảng 2 năm trở lại.
Qua những câu chuyện trên cho ta thấy, một nhà hát gần như được coi là một dạng văn bản đô thị, nó có tính đại diện và sẽ thành công khi đạt được tính đại diện.
“Nhà hát nghìn tỷ cần khi đô thị đạt độ chín”
Đằng sau sự thành công cả về khía cạnh văn hóa vẫn kinh tế của các nhà hát nổi tiếng trên, chúng ta có thể nhận ra rằng xuyên suốt chiều dài lịch sử, nhà hát, được coi là một hạng mục đầu tư trung hạn trong một đô thị, khi mà đô thị đó đã đạt đến độ chín trong các khoản đầu tư dài hạn (cơ sở hạ tầng, đường xá, không gian công cộng).
Nói như các thầy giáo kiến trúc sư già cả thì nhà hát giống như quả sơ-ri nằm trên đỉnh của một chiếc bánh ga-tô. Quả sơ-ri đó luôn là thứ đầu tiên mà người ta nhìn vào và xuýt xoa tán thưởng, nhưng cần phải nhớ là nó luôn nằm trên 1 chiếc bánh ga-tô (với ngụ ý về các khoản đầu tư dài hạn, tạo nền móng của một đô thị). Hẳn nhiên, ta sẽ không bắt gặp một quả sơ-ri nào nằm trên những miếng vụn bánh, hoặc có thể cũng có nếu ai đó cố làm, nhưng người ta sẽ chẳng bao giờ để tâm tới nó.
Nhìn vào khối đô thị Hamburg, ta thấy đó là cả một khối thống nhất, đồng bộ từ cơ sở hạ tầng, phúc lợi, nhà ở, hệ thống giao thông công cộng và không gian công cộng. Tất cả mọi thứ được nghiên cứu bài bản và thực hiện triệt để qua nhiều năm với nguồn vốn dồi dào. Du khách khi đến thăm thành phố, điều đầu tiên họ nghĩ đến có thể chính là nhà hát Elbphilharmonie nằm trên mũi vịnh với tên gọi Hafencity (thành phố Cảng).
Tất nhiên, đó là trong con mắt của quần chúng, của khách du lịch phương xa. Người làm quản lý và quy hoạch thì lại không nên có cách nhìn đó. Nói cách khác, nhà hát Elbphilharmonie là kết cục trong cả một tiến trình phát triển của khu vực Hamburg Hafencity. Cá nhân mình cảm thấy choáng ngợp trước tổng thể khu vực này hơn, đó là một cách tiếp cận rất khôn ngoan ở khía cạnh đô thị khi những KTS đã “đục khoét” vào bên trong đường bờ sông để tăng chiều dài của nó lên gấp 6 lần, kéo theo đó là việc xây dựng những khu nhà ở, đường xá, văn phòng, trường học, bệnh viện – trên nền của một khu công nghiệp cũ đã quá hạn sử dụng (Hamburg trước đây là một trung tâm công nghiệp).
Việc tăng chiều dài đường mặt nước (waterfront) đã biến cả khu vực thành một mỏ vàng cho đầu tư và kêu gọi vốn từ khối vốn cá nhân. Nhờ vậy, cả khu vực này đã chuyển mình mạnh mẽ cả ở khía cạnh kinh tế lẫn khía cạnh lịch sử khi mà nó vẫn giữ được bản sắc là một thành phố hậu công nghiệp.
Và rồi khi tất cả những đầu tư dài hạn đó đã đạt đến độ chín ở khía cạnh phát triển đô thị thì người ta mới đặt lên trên nó, tọa lạc tại một mũi vịnh – một lâu đài bằng kính, chính là khối nhà hát Elbphilharmonie được thiết kế bởi Herzog & de Meuron, một trong những văn phòng kiến trúc tên tuổi nhất thế giới (Hai KTS này chính là những người đã thiết kế nên Điểu Sào Quốc gia Thể dục trường tại Thế vận hội Bắc Kinh 2008) và phải nói thêm là đồ án đã được thực hiện trong một thời gian dài.
Không khó để chúng ta nhận thấy rằng Hamburg và Nhà hát nghìn tỷ của nó là một ví dụ điển hình cho phương pháp phát triển và phát huy các nguồn lực vốn có của một đô thị với những mục tiêu dài hạn và trung hạn cụ thể. Người Đức đã thành công với cách làm bài bản đó. Mặc dù Elbphilharmonie cho đến hôm nay, sau 2 năm đi vào hoạt động, vẫn còn hứng chịu không ít chỉ trích rằng nó là một công trình quá đắt đỏ và tốn kém nhất trong lịch sử loài người, nhưng cả thế giới vẫn phải thừa nhận rằng nó là một công trình đẹp và sự thành công của nó có tính chất liên ngành.
Đó là khía cạnh thứ Nhất đối với vai trò của Nhà hát trong một Đô thị.
KTS Lê Quang bên trong nhà hát Elbphilharmonie tại HamburgTrở lại với bán đảo Thủ Thiêm tại TP.HCM. Ta thấy có những vấn đề trái ngược: đầu tư dài hạn chưa có, chưa được lập kế hoạch chi tiết mang tính khả thi, có một vài kế hoạch được lập ra trong quá khứ nhưng thực tế đã chứng minh rằng chúng không làm việc được (bởi vì nếu nó là kế hoạch tốt thì nó đã xảy ra rồi). Thêm vào đó là những nhức nhối về giải phóng mặt bằng và sai phạm từ chính quyền nhiều năm qua trên địa bàn Thủ Thiêm. Cho nên việc phê duyệt quyết định xây dựng Nhà hát Thủ Thiêm vào lúc này đã khiến dư luận nổi sóng; thậm chí có ý kiến cho là thành phố muốn xây dựng một công trình công cộng tại đây, kéo theo nhân sự công cộng đổ vào khu vực, sẽ làm dịu đi những lùm xùm về sở hữu đất với các hộ dân ngụ cư.
Mặc dù đứng từ góc nhìn đa chiều hơn thì với thực ý của thành phố là mong muốn sớm hoàn thành một dự án còn “dang dở” trong kế hoạch nhiều năm, kế hoạch này vẫn hoàn toàn sai cả ở yếu tố tầm nhìn đô thị lẫn yếu tố kinh tế; mà thực chất hơn ở đây là vấn đề về quản lý và năng lực.
Rời xa khỏi khía cạnh thứ Nhất, ta đi vào khía cạnh thứ Hai của một Nhà hát, đó là tương tác văn hóa của nó đối với cộng đồng. Ở khía cạnh này, người viết xin lấy ví dụ về thành phố Berlin.
Berlin cũng có dân số đến 4 triệu người (gấp đôi Hamburg) nhưng họ không xây Nhà hát nghìn tỷ mới tại đây, bởi các hệ thống đầu tư dài hạn chưa đạt đến độ chín. Thay vào đó, họ tập trung nâng cấp, cải tạo, và làm mới các nhà hát cũ có giá trị lịch sử - điển hình như nhà hát Friedrichstad-Palast, nơi vẫn diễn ra các buổi biểu diễn tầm cỡ thế giới với chuyên môn cao. Hoặc như Cung thể thao Mercedes được sử dụng như không gian đa chức năng và có thể tổ chức các buổi diễn nhạc, kịch rất lớn. Hồi đầu năm tôi có đi xem hòa nhạc Game of Thrones tại đây, khán phòng 12 nghìn chỗ ngồi không có lấy một chỗ trống. Ngoài ra thành phố còn có một số lượng lớn các nhà hát vừa và nhỏ, nhà hát tư nhân, các cụm rạp chiếu phim nghệ thuật, diễn kịch như cụm rạp Babylon…
Thậm chí, ngay sau nhà mình cũng có một nhà hát nhỏ được tạo ra rồi hoạt động trong một khu tập thể cũ, nó là nơi để các nghệ sĩ trẻ có chỗ tập luyện và giới thiệu nghệ thuật của họ với một số lượng khán giả nhất định. Nói cách khác, Nhà hát nghìn tỷ của Berlin cũng có tồn tại nhưng thay vì ở một chỗ thì nó ở khắp mọi nơi, dưới nhiều hình thức và quy cách hoạt động.
Người ta tự tạo ra các không gian tương tác nghệ thuật phù hợp với khả năng, họ thể hiện cam kết theo đuổi lâu dài rồi nhận được không ít sự giúp đỡ và động viên từ cộng đồng cũng như chính quyền sở tại. Nói cách khác, họ đưa nhà hát đến với từng góc phố; đưa các bài hát, vở kịch đến gần với người xem và nhờ đó những nhà hát nhỏ này sinh sôi, phát triển trong một môi trường bền vững, lành mạnh.
Và sẽ thật nực cười khi chúng ta nói rằng các hoạt động nghiên cứu và phát triển âm nhạc (từ tự do cho đến hàn lâm) ở Berlin yếu thế hơn so với Hamburg. Trái lại, chính Berlin mới được coi là trung tâm âm nhạc, vũ kịch của cả châu Âu nhờ môi trường đầu tư cởi mở cũng như nét duyên dáng và sự sôi động của nó – điều đã hấp dẫn tất cả các nghệ sĩ chân chính trên toàn thế giới. Với người nghệ sĩ, một nhà hát lớn không phải là nhu cầu chính, thay vào đó, họ cần có khán giả và trên hết, họ cần được phát triển thứ nghệ thuật của chính mình.
Điều đó đã chỉ ra rằng, việc có hay không có một nhà hát “nghìn tỷ” không hề quyết định môi trường thực hành văn hóa, nghệ thuật tại một thành phố. Môi trường thực hành Văn - Nghệ được định hướng và dẫn dắt bởi các cơ chế và chính sách. Văn hóa - Nghệ thuật luôn đòi hỏi một cơ chế mở, tự do và khuyến khích tất cả các thành phần của nó hoạt động hết khả năng.
Nếu như chính quyền TP.HCM cho rằng chỉ cần xây Nhà hát nghìn tỷ là sẽ có nền Văn hóa - Nghệ thuật phát triển, sẽ là một suy nghĩ sai lầm. Có xây vài ba cái Nhà hát nghìn tỷ với hàng chục các cơ quan chức năng quản lý chuyên ngành có liên quan với chất lượng con người và khả năng quản lý như hiện nay thì xây xong cũng chỉ để tổ chức dăm ba tiệc cưới, chục cái Đại hội công nhân viên, hội nghị tổng kết là cùng. Chỉ e rằng đến khi các nhà hát không làm việc hiệu quả như mong đợi, một lý do muôn thuở và rất mơ hồ lại được đưa ra là “cơ chế”...!
Nhà hát phải được vận hành hiệu quả
Trở lại năm 2015, đồ án Nhà hát nổi Holzmarkt trên sông Spree tại Berlin do tôi thiết kế được giải thưởng và lọt vào vòng phê duyệt của thành phố. Tại thời điểm đó, tôi đã nhận ra rằng ngay cả với một đồ án nhỏ với nguồn vốn xã hội, cũng thu hút được sự quan tâm của rất đông đảo các giới chức. Người ta thực hiện những cuộc họp rất nghiêm túc tại trung tâm hội nghị MesSe Berlin với sự tham gia của những đạo diễn chỉ đạo thiết kế sân khấu hàng đầu. Qua đó ta thấy rằng Môi trường nghệ thuật lành mạnh đã thúc đẩy những người ta, nhất là giới trẻ, nhiều đến thế nào. Sự thúc đẩy đó là vô giá.
Trái lại, không cần lấy ví dụ xa xôi, hãy nhìn vào Bảo tàng Hà Nội với chi phí xây dựng 6 nghìn tỷ đồng. Cho đến tận ngày hôm nay, sau 7 năm đi vào hoạt động thì nó tổ chức được bao nhiêu triển lãm nghệ thuật? Bao nhiêu sự kiện nghệ thuật? Đơn vị vận hành lưu trữ thêm được bao nhiêu hiện vật? Bộ sưu tập các tác phẩm được tăng lên bao nhiêu? Bao nhiêu dự án bảo tồn được thành lập? Bao nhiêu nghệ sĩ trẻ nhận được tài trợ để phát triển sự nghiệp? Kết nối được với bao nhiêu cơ sở nghệ thuật trên toàn thế giới? Đào tạo ra được bao nhiêu curator (nhà định hướng nghệ thuật)? Tổ chức được bao nhiêu cuộc đấu giá tác phẩm? Khả năng tự tạo ra của cải và khả năng sinh lãi là bao nhiêu? …
Trong khi đó chi phí vận hành và bảo trì công trình chắc chắn là không nhỏ, không ít hơn hơn 10 chữ số một năm.
Tôi còn nhớ năm 2010 khi đi thực tập cho Văn phòng GMP của CHLB Đức (chính là văn phòng kiến trúc đã thiết kế ra cái nhà bảo tàng này và cả Trung tâm Hội nghị Quốc gia), ông sếp tổng của văn phòng, thầy Gerkan có dẫn cả nhóm sinh viên đi thăm quan TT Hội nghị và Bảo tàng Hà Nội. Lúc đi qua TT Hội nghị thầy tỏ ra đau lòng khi nhìn thấy người ta đang trang hoàng phần tiền sảnh một cách hơi lòe loẹt để tổ chức một Đại hội công nhân viên chức. Khi cả nhóm đi sang nhà bảo tàng, thầy dường như vui hơn vì công trình lúc đó còn đang thi công dở dang chưa đi vào hoạt động.
Ta phải nhìn vào thực tế đó để rút ra các vấn đề về công tác vận hành. Công trình văn hóa, dù đẹp dù sang đến mấy mà thiếu đi sự sống bên trong lòng nó thì cũng không ổn và tuyệt nhiên không phải cứ xây cho được cái bảo tàng to đẹp, hoành tráng thì tự thân số lượng nghệ sĩ sẽ nhiều lên, nhiều mẫu vật hơn, có nhiều tranh hơn, nhiều tác phẩm điêu khắc hơn… Tất cả những điều đó sẽ chẳng bao giờ xảy ra khi chúng ta không tạo ra một cơ chế và môi trường cởi mở cho hoạt động nghệ thuật chân chính.
Cần được đầu tư theo định hướng Tầm nhìn đô thị
Xin kể lại câu chuyện của gia đình tôi: Có lần tôi mua TV mới về dùng, lúc đầu cháu nhà tôi rất thích vì TV mới to, màn hình tinh thể lỏng và có khả năng chạy video độ phân giải cao, tuy nhiên một thời gian sau cháu chẳng màng đến nó nữa bởi chiếc TV mới không được cắm cáp truyền hình với các kênh mà cháu bé yêu thích. Cháu quay trở lại xem chiếc TV nhỏ với những chương trình thiếu nhi phù hợp với cháu. Một em bé 3 tuổi chẳng mất mấy thời gian để nhận ra rằng vấn đề không nằm ở kích cỡ.
Như vậy, qua hai khía cạnh hẹp của vai trò của Nhà hát đối với một Thành phố. Chúng ta khẳng định rằng, Nhà hát là quan trọng trong thiết kế tổng thể của một Đô thị nhưng nó cần được đầu tư theo một lộ trình bài bản về định hướng Tầm nhìn đô thị và trong một Môi trường phát triển Văn – Nghệ tương xứng với nó.
Cho nên vào lúc này việc đầu tư nghìn tỷ để xây Nhà hát nghìn tỷ ở Thủ Thiêm là chưa phù hợp bởi nó chưa đáp ứng được cả điều kiện trên. Để sử dụng nguồn vốn một cách hữu ích, ngay bây giờ chúng ta nên đầu tư nghìn tỷ để thúc đẩy hoạt động Văn hóa - Nghệ thuật một cách bài bản, tạo ra môi trường cởi mở và thân thiện cho người nghệ sĩ. Hãy đầu tư nghìn tỷ để tạo ra những người Nghệ sĩ chân chính và chính họ sẽ tạo ra Nghệ thuật chân chính và rồi tự khắc sẽ có Nhà hát hay Bảo tàng nghìn tỷ. Hãy đầu tư để có những con người dám cất lên tiếng nói, tiếng hát, tiếng đàn của chính mình, dám nhảy những điệu nhảy của chính mình.
Để kết lại xin trích dẫn lời của William Ralph Inge: “Nhà hát? Hẳn nhiên, nó là phản chiếu của cuộc đời và có lẽ chúng ta nên cải thiện cuộc đời của chúng ta trước khi nghĩ đến việc chúng ta có thể cải thiện bất cứ nhà hát nào hay không”.
