GS. Đặng Hùng Võ: "Chắc chắn có lợi ích nhóm trong các dự án BT"

BT là một dạng đầu tư hạ tầng theo hình thức xây dựng - chuyển giao. Khi thi công một dự án hạ tầng, nhà đầu tư được giao đất để thực hiện dự án khác và nộp vào ngân sách số tiền chênh lệch giữa giá trị quyền sử dụng đất của dự án và tổng vốn đầu tư xây dựng công trình BT.

Theo Kiểm toán Nhà nước, hiện nay ở cấp Bộ Giao thông vận tải quản lý, chỉ có bốn dự án BT với tổng mức đầu tư 16.035 tỷ đồng đã và đang triển khai.

Các dự án BT hầu hết nằm ở các địa phương tuy nhiên chưa có một thống kê nào cho thấy tại 63 tỉnh, thành trên cả nước hiện nay có bao nhiêu dự án BT và hiệu quả “đổi đất lấy hạ tầng” đến nay ra sao.

Trên lý thuyết, hình thức BT là hình thức ít rủi ro bởi nhà đầu tư triển khai dự án xong là bàn giao ngay cho Nhà nước và được thanh toán bằng quyền sử dụng đất sạch. Bên cạnh đó, nhà đầu tư cũng phải trải qua nhiều quy trình phức tạp khó khăn, nhất là khi phải đấu giá cạnh tranh.

Thế nhưng trên thực tế lại không như vậy khi đa số các dự án BT đều chỉ định thầu hoặc đấu thầu đối phó, để cho nhà đầu tư đề xuất dự án thực hiện. Bên cạnh đó, các dự án lại nổi lên sự thiếu nghiêm túc, minh bạch trong việc thẩm định khiến một số dự án sau khi hoàn thành lại trở thành biểu tượng của sự lãng phí nguồn lực nhà nước như Bảo tàng Hà Nội hay dự án xử lý nước thải Yên Sở.

Để làm rõ hơn vấn đề này, TheLEADER đã có cuộc phỏng vấn Giáo sư Đặng Hùng Võ - Nguyên Thứ trưởng Bộ Tài nguyên và Môi trường.

Hiện nay, trong các dự án đổi đất lấy hạ tầng phát sinh ra nhiều bất cập như thiếu minh bạch, phi hiệu quả và lãng phí tài nguyên đất. Vậy theo ông nguyên nhân từ đâu dẫn tới tình trạng này?

GS. Đặng Hùng Võ: Theo tôi nguyên nhân chính dẫn tới những bất cập hiện nay là việc xây dựng pháp luật cho cơ chế đổi đất lấy hạ tầng quá lỏng lẻo, khung pháp lý chưa phù hợp nên để lại quá nhiều khoảng trống, tạo ra nguy cơ tham nhũng.

Để có thể thấy được bức tranh toàn cảnh về vấn đề này, chúng ta cần nhìn lại cả quá trình sử dụng quỹ đất để làm hạ tầng. Câu chuyện này bắt đầu từ giữa những năm 1990 khi lãnh đạo tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu sử dụng cơ chế đổi đất lấy hạ tầng với mục đích xây dựng con đường ven biển. Tại thời điểm đó, đây là cách thức được ca ngợi khi địa phương thiếu ngân sách nhưng lại xây dựng được một con đường rất đẹp, tạo tiền đề hạ tầng để phát triển đô thị.

Tuy nhiên sau đó, khi tiến hành kiểm tra lại, rất nhiều lãnh đạo của tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu đã bị kỉ luật vì vấn đề tham nhũng trong cơ chế đó. Vì vậy tôi cho rằng đây là một cơ chế luôn chứa đựng nguy cơ tham nhũng rất cao.

Năm 2004, Chính phủ ban hành Nghị định 181 về việc thi hành luật đất đai và đưa ra một lời khai tử đối với cơ chế đổi đất lấy hạ tầng, theo đó cơ chế này sẽ được áp dụng theo hình thức Nhà nước đấu giá đất rồi lấy tiền xây dựng hạ tầng.

Thế nhưng sau đó, rất nhiều nhà đầu tư đã muốn quay lại cơ chế này và tìm kiếm các dự án BT của các công ty đối tác. Xét về nội dung, dự án BT giống như cơ chế đổi đất lấy hạ tầng và chỉ có sự khác biệt về mặt tên gọi. Nhưng nhắc đến dự án BT thì không mấy ai biết tới trong nội dung của nó có chuyện đổi đất.

Cho đến nay, khi Nghị định 181 vẫn còn hiệu lực, nghĩa là cơ chế đổi đất xây dựng hạ tầng không được tồn tại thì các dự án BT vẫn cứ được triển khai và sự thật là cứ kiểm tra dự án BT nào thì cũng thấy hổng chỗ này chỗ kia hay thất thoát chỗ này chỗ kia.

Tóm lại một cơ chế có thể phù hợp trong một hoàn cảnh này nhưng có thể trở nên không phù hợp vào hoàn cảnh khác. Vấn đề nằm ở chỗ khung pháp luật chưa chặt chẽ, chưa phù hợp dẫn tới việc để lại quá nhiều khoảng trống.

Ông có thể nói rõ thêm về những khoảng trống trong các dự án đầu tư theo hình thức BT?

GS. Đặng Hùng Võ: Tôi cho rằng kẽ hở lớn nhất trong cơ chế BT chính là vấn đề xác định giá trị. Hiện chưa có quy định rõ ràng về việc xác định chất lượng hạ tầng cũng như quy định về giá đất được đem đổi, đặc biệt là những khu vực đất gắn với hạ tầng là con đường. Tất cả chỉ dừng lại ở mức chung chung là phù hợp với giá trị trường.

Vấn đề thứ hai: chọn nhà đầu tư hay đấu thầu. Theo luật hiện hành của nước ta, mọi dự án đều phải mang ra đấu thầu, trừ những dự án có hoàn cảnh riêng đặc biệt. Vậy thì ta cứ theo đúng luật mà làm và dự án BT cũng như vậy chứ không có gì đặc ân hơn để không phải áp dụng cơ chế đấu thầu. Những trường hợp được chỉ định thầu là những trường hợp rất đặc biệt và phải xem xét, cân nhắc rất kĩ lưỡng.

Thế nhưng trên thực tế, các dự án BT đều chỉ định thầu hoặc đấu thầu đối phó, để cho nhà đầu tư đề xuất dự án thực hiện và việc này tạo ra kẽ hở thứ hai trong cơ chế BT.

Đặc biệt còn xảy ra việc chủ đầu tư dự án được giao đất trước sau đó đem bán cho người khác rồi mới làm dự án. Vậy tại sao Nhà nước không đem ra đấu giá ngay từ đầu mà lại để cho chủ đầu tư chuyển nhượng cho người khác?

Vì vậy theo tôi, những khoảng trống trong các dự án BT đã trở nên rất lớn và đã đến lúc chúng ta phải dừng các dự án BT lại cũng như xem xét khung pháp luật để điều chỉnh cho phù hợp.

Theo ông có lợi ích nhóm ở đây không ạ?

GS. Đặng Hùng Võ: Chắc chắn là có. Dựa vào những gì đang vận hành trên thực tế thì chắc chắn phải có một liên kết trực tiếp hoặc gián tiếp nào đó giữa nhà quản lý các dự án BT với các chủ đầu tư đề xuất dự án.

Có lợi ích nhóm thì mới có thể xảy ra tình trạng nội dung của hợp đồng BT rất trống, không mạch lạc, rõ ràng và khi triển khai thì gây ra thiệt hại rất nhiều.

Trước những bất cập trên thì ông có đề xuất gì không, thưa ông?

GS. Đặng Hùng Võ: Theo tôi, những thành phố có trình độ phát triển cao như Hà Nội hay thành phố Hồ Chí Minh không dùng các dự án BT nữa. Cơ chế này chỉ nên áp dụng tại những khu vực có điều kiện hạ tầng thấp, ví dụ như các tỉnh miền núi hay là các tỉnh còn phải nhận trợ cấp nhân sách từ trung ương. Tuy nhiên, việc sử dụng cũng phải trong điều kiện cho phép.

Bên cạnh đó, khung pháp luật cần phải xây dựng lại, phải có nghị định riêng về các dự án BT để quản lý tất cả những nơi có nguy cơ tham nhũng. Còn những nơi tự chủ được về ngân sách thì không áp dụng BT nữa.