Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo: Nguy cơ gia tăng gánh nặng cho doanh nghiệp

Bộ Tư pháp ngày 15/10 đã công bố Hồ sơ thẩm định dự án Luật Trí tuệ nhân tạo. Theo dự thảo, Luật sẽ có hiệu lực thi hành từ ngày 1/6/2026, trong đó sẽ ban hành các văn bản hướng dẫn trong sáu tháng tiếp theo.

Sau 12 tháng, các quy định về hành vi bị cấm có hiệu lực; cơ chế thử nghiệm có kiểm soát được triển khai và sau 18 tháng, nghĩa vụ đối với hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) rủi ro cao có hiệu lực thi hành toàn diện. 

Ông Đậu Anh Tuấn, Trưởng Ban Pháp chế Liên đoàn Công nghiệp và thương mại Việt Nam (VCCI), đánh giá, việc chủ động xây dựng Luật Trí tuệ nhân tạo là bước đi thể hiện tư duy kiến tạo thể chế, đón bắt xu thế công nghệ và mở rộng không gian đổi mới sáng tạo.

Đại diện VCCI khuyến nghị, Luật Trí tuệ nhân tạo cần bảo đảm sự linh hoạt và thích ứng trong khung pháp lý. Cùng với đó, việc luật hóa cần đi kèm với cơ chế cập nhật, thử nghiệm và phản hồi chính sách hiệu quả do AI là lĩnh vực thay đổi nhanh.

“Sự cứng nhắc trong pháp lý sẽ bóp nghẹt sáng tạo”, ông Tuấn nhấn mạnh tại Hội thảo Góp ý hoàn thiện Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo chiều 15/10.

Không chỉ vậy, cần giảm tối đa rào cản hành chính cho doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nhỏ và các doanh nghiệp khởi nghiệp. Để làm được điều này, các yêu cầu đánh giá sự phù hợp, đăng ký, công bố cần rõ ràng, minh bạch và có lộ trình hợp lý.

Việc triển khai Cổng thông tin điện tử một cửa về AI cần đi kèm với quy trình đơn giản, minh bạch và thực sự phục vụ doanh nghiệp.

Song song với đó, ông Tuấn lưu ý cần đầu tư nghiêm túc cho hạ tầng dữ liệu và tính toán – "nhiên liệu" sống còn của AI. “Không có dữ liệu chất lượng và năng lực tính toán đủ mạnh, chúng ta sẽ mãi phụ thuộc bên ngoài”.

Ngoài ra, cần xác định rõ trách nhiệm pháp lý, đặc biệt trong chuỗi giá trị AI - từ nhà phát triển, nhà cung cấp đến người triển khai. 

Dự thảo Luật AI đề xuất trách nhiệm pháp lý khách quan với hệ thống rủi ro cao là phù hợp, nhưng theo ông Tuấn, cần làm rõ cơ chế bảo hiểm, giới hạn trách nhiệm và tiêu chí phân bổ rủi ro một cách hợp lý và thực thi được.

Nguy cơ gia tăng gánh nặng tuân thủ

Dự thảo quy định nhà cung cấp, bên nhập khẩu có trách nhiệm tự đánh giá, tự phân loại theo tiêu chí do Chính phủ ban hành; lập và lưu giữ hồ sơ kỹ thuật; chịu trách nhiệm về kết quả tự phân loại.

Tuy nhiên, quy định này có nguy cơ gia tăng đáng kể gánh nặng tuân thủ, đặc biệt với các đơn vị cung cấp/nội địa hóa nhiều hệ thống AI và mô hình trên phạm vi toàn cầu, bà Trần Vũ Hà Minh, Cố vấn trưởng về Trí tuệ nhân tạo có trách nhiệm tại FPT Software, cho biết tại hội thảo.

Nguyên nhân là bởi quy định hiện tại chưa đề cập rõ nghĩa vụ của nhà phát triển hệ thống AI, trong khi đây là chủ thể quan trọng cần chịu trách nhiệm xuyên suốt vòng đời sản phẩm.

Cùng với đó, việc không đặt ra giới hạn hay cơ chế kiểm soát việc nhập khẩu hệ thống trí tuệ nhân tạo vào Việt Nam dễ dẫn đến rủi ro đối với thị trường nội địa.

Ngoài ra, khái niệm “tự đánh giá, tự phân loại” và “hồ sơ kỹ thuật” chưa có định nghĩa cụ thể, dẫn đến khó khăn trong việc thực thi và giám sát. 

Bà đề xuất cần có lộ trình và chuyển tiếp, trong đó ấn định mốc thời gian ban hành bộ tiêu chí phân loại và cho phép giai đoạn chuyển tiếp (ví dụ 12 – 18 tháng) cho các hệ thống đã triển khai trước thời điểm ban hành và hướng dẫn đánh giá lại khi có “thay đổi đáng kể”.

Bên cạnh đó, thủ tục tiền thị trường cần gọn nhẹ, cân nhắc cơ chế thông báo/đăng ký tiền thị trường đối với hệ thống nghi ngờ rủi ro cao (nộp bản tóm tắt hồ sơ kỹ thuật), thay vì cấp phép cứng, để không cản trở nhập khẩu/đổi mới, đồng thời tăng truy xuất khi hậu kiểm.

Trong văn bản góp ý, bà Minh cũng nhấn mạnh việc cần có hướng dẫn chuyển đổi số và chuyển đổi số theo đúng tiêu chuẩn, có trách nhiệm từ giai đoạn đầu triển khai. 

Cụ thể, khi mới bước vào AI, doanh nghiệp rất thường bắt đầu bằng chatbot hoặc các công cụ tương tác thông minh. Do đó, Nhà nước nên sớm ban hành hướng dẫn cách triển khai chatbot hoặc các công cụ AI cơ bản sao cho tuân thủ các yêu cầu như minh bạch, bảo vệ dữ liệu, trách nhiệm giải trình. 

Với các dự án rủi ro cao hoặc trọng điểm, cần có các chủ trương, quy định hoặc tiêu chuẩn chi tiết để doanh nghiệp yên tâm thực hiện mà không lo vướng rào cản pháp lý hay kỹ thuật. 

Nhà nước cần tiên phong trong việc ban hành các hướng dẫn thực thi, thiết lập sandbox thử nghiệm cho một số dự án cụ thể, kèm theo những bước đi thực tế, ví dụ như cử các chuyên gia quản trị AI/AI trách nhiệm đến hỗ trợ doanh nghiệp.

Ông Hoàng Lê Quân, luật sư tại Công ty Luật Lexcomm, cho rằng, dự thảo cần làm rõ hơn quy định về nghĩa vụ liên quan đến trách nhiệm minh bạch, gắn nhãn đối với hệ thống AI các nội dung (văn bản, hình ảnh, âm thanh, video) do AI tạo ra.

Bản dự thảo gần nhất đã lược bỏ chi tiết “Chính phủ quy định chi tiết hình thức minh bạch, gắn nhãn, tiêu chuẩn kỹ thuật và các trường hợp miễn trừ hợp lý”, dễ gây hiểu lầm rằng doanh nghiệp tự quyết định cách thức gắn nhãn, ông giải thích.

Vị này đề xuất các quy định nên được hài hòa với thông lệ quốc tế, như EU cho phép dùng nhãn vô hình (invisible watermark), để tránh tạo gánh nặng và đảm bảo tính cạnh tranh.