GS. Trần Văn Thọ và nửa thế kỷ phụng sự thầm lặng

Người mang hai nửa quê hương

Một ngày cuối tháng 5/2025, giữa trung tâm Quận 1 (nay là phường Sài Gòn) tiếng dương cầm vang lên nhẹ nhàng và đầy nội lực. Bản “Đàn Chim Việt” của Văn Cao không hẳn là một bản nhạc quen thuộc với nhiều người trẻ hôm nay nhưng dưới những ngón tay điêu luyện của một người đàn ông tóc điểm bạc, nó dường như mang theo cả ký ức và khát vọng của một thời đại.

Người đàn ông ấy là Giáo sư Trần Văn Thọ, một trí thức thầm lặng đã dành hơn nửa thế kỷ sống, học và phụng sự giữa hai nền văn hóa, hai quốc gia. Một nửa ông thuộc về Việt Nam - nơi ông sinh ra, lớn lên và mang trong tim. Một nửa ông thuộc về Nhật Bản - nơi ông trưởng thành trong học thuật, gắn bó trong đời sống, và trở thành một học giả uy tín tại Đông Á.

Sinh năm 1949 tại Quảng Nam, trưởng thành ở Hội An, GS. Trần Văn Thọ sang Nhật Bản du học năm 1968 với học bổng của chính phủ Nhật khi đất nước còn chìm trong khói lửa chiến tranh. Năm tháng ở Tokyo trở thành điểm khởi đầu cho một hành trình tri thức kéo dài hơn nửa thế kỷ. Đó là nơi ông không chỉ tìm thấy một nền giáo dục khai mở mà còn tiếp cận một không gian học thuật đề cao chiều sâu, tính độc lập và sự nghiêm cẩn trong từng chi tiết nhỏ.

Ông lấy bằng tiến sĩ kinh tế tại Đại học Hitotsubashi, sau đó làm việc tại Trung tâm Nghiên cứu kinh tế Nhật Bản, giảng dạy tại Đại học Obirin rồi trở thành giáo sư tại Đại học Waseda - một trong những đại học danh tiếng bậc nhất xứ sở Phù Tang.

Trong hành trình học thuật và nghiên cứu của mình, GS. Trần Văn Thọ từng tham gia tư vấn cho nhiều cơ quan hoạch định chính sách quan trọng của Chính phủ Nhật Bản, đặc biệt trong các lĩnh vực đầu tư quốc tế, phát triển kinh tế và hợp tác tài chính. Ông từng làm việc với Viện Nghiên cứu Đầu tư quốc tế và phát triển kinh tế thuộc Ngân hàng Xuất nhập khẩu Nhật Bản, và sau đó là Viện Nghiên cứu tài chính và phát triển thuộc Ngân hàng Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JBIC).

Từ năm 1998, ông được mời tham gia Diễn đàn Nhật Bản về quan hệ quốc tế (JFIR) với vai trò ủy viên nghiên cứu chính sách. Đầu những năm 2000, ông được tín nhiệm giao chủ trì nhóm nghiên cứu chiến lược châu Á của diễn đàn này. Báo cáo “Kiến nghị về sự lựa chọn chiến lược tại châu Á trong bối cảnh toàn cầu hóa” do ông chủ trì nghiên cứu được trình lên Thủ tướng Nhật Bản Mori Yoshiro lúc bấy giờ.

Những cột mốc này đánh dấu bước tiến đặc biệt khi lần đầu tiên một học giả gốc Việt, sống ngoài hệ thống, có tiếng nói ảnh hưởng đến chính sách của một cường quốc. Ông cũng là một trong ba học giả nước ngoài được mời làm ủy viên chuyên môn trong Hội đồng Tư vấn kinh tế của nhiều đời thủ tướng Nhật từ thập niên 1990 đến thập niên 2000.

Năm 2018, ông được Chính phủ Nhật Bản trao tặng Huân chương Thụy Bảo Vàng vì những đóng góp cho sự phát triển quan hệ kinh tế giữa Nhật Bản và Việt Nam, thúc đẩy sự hiểu biết về Nhật Bản tại Việt Nam. Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho hành trình nhiều thập kỷ ông bền bỉ làm cầu nối giữa hai nền kinh tế, không chỉ qua học thuật mà còn bằng những khuyến nghị chính sách và nỗ lực gắn kết song phương.

Trong suốt hành trình ấy, Việt Nam chưa bao giờ khuất khỏi tâm trí ông. Hơn nửa thế kỷ sống và làm việc tại Nhật Bản, ông vẫn luôn giữ vững bản sắc kép đặc biệt – một người Việt trong căn cốt văn hóa và một công dân toàn cầu trong cách nghĩ, cách làm. Thay vì bê nguyên mô hình Nhật về áp đặt cho Việt Nam, ông chắt lọc từ trải nghiệm nơi xứ người để gợi mở cho đất nước con đường riêng, phù hợp với điều kiện và tâm thế của đất nước.

Ngay từ đầu thập niên 1990, khi đất nước bắt đầu mở cửa, ông đã chủ động về nước, tham gia các hội thảo cải cách chính sách, gửi bản kiến nghị, viết sách, viết báo và đóng góp ý kiến cho nhiều cơ quan nghiên cứu chiến lược của Chính phủ.

Với nền tảng chuyên môn vững chắc và tinh thần phụng sự không mỏi, ông luôn là một trong những trí thức được mời tham gia các tổ tư vấn chính sách, từ thời cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt đến những giai đoạn chuyển mình tiếp theo của đất nước.

Âm thầm cống hiến cho đất nước mà không màng đến danh lợi, ông chọn con đường của một nhà tri thức độc lập. Tư duy chính sách của ông hầu như luôn đi trước một nhịp. Trong thời kỳ mà hầu hết các thảo luận vẫn tập trung vào “thu hút vốn đầu tư”, ông đã cảnh báo về sự phụ thuộc nếu không có công nghiệp hỗ trợ nội địa. Khi mô hình tăng trưởng còn đặt nặng vào gia công, ông đã thúc giục Việt Nam học hỏi mô hình cụm ngành, chuỗi giá trị và chiến lược nội địa hóa từ Nhật Bản và Hàn Quốc. Những cảnh báo ông đưa ra từ đầu những năm 2000 về “bẫy thu nhập trung bình”, về chuyển dịch lao động, về thể chế kinh tế bị trì trệ…đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

Với ông, phụng sự không phải là tuyên ngôn. Đó là chuỗi ngày miệt mài viết sách, đi hội thảo, đọc hàng nghìn trang báo cáo, dành thời gian trao đổi với sinh viên, đồng nghiệp, nhà quản lý. Có lần, ông đề xuất Việt Nam cần phổ cập giáo dục đại học hệ 2 năm bên cạnh hệ 4 năm để giúp người trẻ gia nhập thị trường lao động nhanh hơn, phù hợp hơn thay vì đua nhau chạy theo bằng cấp mà không có tay nghề thực tế. Đề xuất ấy ban đầu bị nghi ngại nhưng vài năm sau lại được nhìn nhận như một hướng đi thiết thực trong chiến lược đào tạo nhân lực.

Ông để lại dấu ấn trong một kho sách đồ sộ. Từ những cuốn chuyên khảo bằng tiếng Nhật về công nghiệp châu Á đến những tác phẩm tiếng Việt như “Biến động kinh tế Đông Á và con đường công nghiệp hóa Việt Nam” hay “Cú sốc thời gian và kinh tế Việt Nam”, tư duy của ông luôn mang tính hệ thống, đầy đặn nhưng cũng rất gần với đời sống chính sách.

“Thật ra tôi không nghĩ đó là phụng sự gì cả. Đối với tôi, được đóng góp cho đất nước là một vinh dự và niềm tự hào”, ông Thọ chia sẻ.

Ông vẫn thường nói rằng để đi xa thì phải có gốc rễ còn để không lạc đường thì con người cần một lý tưởng dẫn lối. Trong một thế giới ngày càng giao thoa, việc mang trong mình hai quê hương, nếu biết gìn giữ và hóa giải đúng cách, không phải là sự chia đôi mà là một cơ hội để sống sâu sắc hơn, nhìn rộng hơn và hành xử với nhiều lớp trách nhiệm hơn.

GS. Trần Văn thọ - Nhà trí thức chân chính

Chia sẻ về GS. Trần Văn Thọ, chuyên gia kinh tế Phạm Chi Lan nhận định ông là “mẫu hình của nhà trí thức chân chính” đã không ngừng học hỏi, nghiên cứu, sáng tạo, nâng cao tầm vóc của mình.

Ngay từ nhỏ, ông đã sớm tiếp xúc với sách vở như một người bạn thân thiết. Trong hoàn cảnh đất nước còn nghèo nàn, chiến tranh liên miên, việc đọc sách không chỉ là thú vui mà còn là nơi để tìm thấy hy vọng, khám phá thế giới và tự giáo dục bản thân. Văn học được ông xem như một phần trong hành trình học thuật.

Những cảm xúc đẹp đẽ từ thơ ca dù là thơ cũ, thơ mới hay thơ tân hình thức, đều giúp ông duy trì sự cân bằng giữa tư duy lý tính và đời sống nội tâm. Chính sự hài hòa này tạo nên một con người trí thức không chỉ giỏi nghiên cứu mà còn biết sống có chiều sâu văn hóa.

Còn âm nhạc với ông không đơn thuần là thú tiêu khiển mà là một phần cốt lõi trong đời sống tinh thần. Đó là cách ông neo giữ bản sắc, đánh thức ký ức và kết nối con người với cội nguồn, giữa đời sống học thuật quốc tế và căn cốt văn hóa Việt.

Những tình khúc như nắng chiều, Hàn Mặc Tử hay Chiều mưa biên giới từng gắn bó với tuổi trẻ ông trong những năm tháng đầy biến động. Dù đã sống xa quê hơn nửa thế kỷ, ông vẫn lặng lẽ tìm nghe lại những bản nhạc ấy như một cách giữ gìn chất Việt trong tâm hồn.

Với ông, đó không chỉ là ký ức riêng tư mà còn là điểm tựa để không bị hòa tan trong một thế giới toàn cầu hóa ngày càng phức tạp. Ông viết tiếng Việt như người chưa từng rời xa quê hương, nói tiếng Nhật như người bản xứ và luôn nhắn gửi lớp trẻ Việt Nam hãy trân quý tiếng nói và câu văn của dân tộc mình.

Một điều thú vị ở ông là khả năng dung hòa giữa lý trí của một nhà kinh tế học và cảm xúc của một con người văn hóa. Như nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên nhận xét: Trong con người kinh tế của GS. Trần Văn Thọ có con người văn hóa. Mà văn hóa là gốc. Không phải người làm kinh tế nào cũng có được cái vốn này.

Trong những buổi chia sẻ hiếm hoi, ông thường khuyên sinh viên Việt Nam phải giỏi tiếng Việt, thậm chí còn quan trọng hơn cả tiếng Anh. Phải đọc văn chương, hiểu lịch sử, thấm được chiều sâu văn hóa trước khi nói chuyện hội nhập bởi hội nhập mà không có bản sắc thì chỉ là hòa tan. Trở thành công dân toàn cầu mà không còn nhận ra mình là ai thì đó không phải là bước tiến mà là một cuộc rơi tự do bản thể.

“Văn của anh Thọ thể hiện rõ lòng yêu nước và tinh thần dân tộc của một trí thức người Việt. Anh luôn cẩn trọng khi sử dụng câu chữ, chọn lọc từng thông tin để thể hiện”, bà Phạm Chi Lan từng nhận xét.

Với GS. Trần Văn Thọ, nền tảng văn hóa là yếu tố quyết định sự phát triển bền vững của một quốc gia. Ông từng nhiều lần nhấn mạnh rằng Việt Nam sẽ không thể vươn lên nếu chỉ chăm chăm vào tăng trưởng kinh tế mà bỏ quên đạo đức thị trường, văn hóa doanh nghiệp hay lòng tin xã hội.

Ông trăn trở về hiện tượng doanh nghiệp hai sổ sách, về hàng giả thực phẩm bẩn, về sự lạm dụng chính sách và tình trạng tham nhũng vặt lan rộng như một thứ văn hóa phản tiến bộ. Những điều ấy, với ông, không phải là vấn đề đạo đức cá nhân đơn thuần mà là triệu chứng của một nền tảng văn hóa chưa đủ mạnh để nâng đỡ một nền kinh tế hiện đại.

Vị giáo sư không nuôi dưỡng những ảo tưởng lãng mạn mà luôn kêu gọi sự tỉnh thức từ bên trong mỗi cá nhân. Ông không cực đoan chống FDI nhưng nhấn mạnh rằng nếu cứ phụ thuộc vào doanh nghiệp nước ngoài mà không phát triển được khu vực tư nhân nội địa thì không thể gọi là phát triển bền vững. Ông cảnh báo về những nguy cơ “chuyển sang thời hậu công nghiệp quá sớm”, “chưa giàu đã già” hay “thiếu tầng lớp doanh nhân dân tộc có năng lực cạnh tranh quốc tế”.

“Chúng ta đã có những anh hùng thời chiến, tôi mong Việt Nam sẽ có cả những anh hùng trong thời đại phát triển”, ông trăn trở.

Theo vị giáo sư, tinh thần anh hùng trong thời đại phát triển cần được nuôi dưỡng từ sớm. Mỗi người trong thế hệ tương lai phải được tiếp xúc với lịch sử, văn hóa dân tộc từ bé để thấy các bậc tiền nhân là những con người đáng ngưỡng mộ và đất nước này rất đáng quý, đáng trân trọng. Từ sự nhận thức đó, các em mới có động lực để sống có trách nhiệm, để nghĩ đến việc góp phần làm cho đất nước tốt hơn.

Ông cho rằng giáo dục nhà trường rất quan trọng nhưng chưa đủ. Mỗi người cần tự rèn luyện và nuôi dưỡng tình yêu nước từ bên trong. Đó không phải cảm xúc có sẵn khi trưởng thành mà là kết quả của cả một quá trình sống, đọc, nghĩ và cảm.

Một người trẻ nếu có thể học giỏi, sống tử tế, giữ được lòng tự trọng, không chạy theo danh lợi rẻ tiền và dám nói sự thật thì đã là một người anh hùng thầm lặng rồi. Trong thời đại hòa bình, anh hùng là người dám sống đúng với lý tưởng của mình trong một thế giới đang mất phương hướng.

“Không nhất thiết phải siêu cường nhưng nếu biết phát huy đúng lợi thế, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành một quốc gia trung cường có thực lực, có ảnh hưởng trong khu vực và giữ được vị thế trên trường quốc tế”, ông Thọ nhận định

Không nhất thiết phải siêu cường nhưng nếu biết phát huy đúng lợi thế, Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành một quốc gia trung cường có thực lực, có ảnh hưởng trong khu vực và giữ được vị thế trên trường quốc tế.

Những ngày hè Hà Nội nóng như đổ lửa, vị giáo sư gần 80 tuổi vẫn miệt mài đến các giảng đường đại học để đối thoại cùng sinh viên, khơi dậy ở thế hệ trẻ một ý thức sống có trách nhiệm với bản thân, với cộng đồng và với đất nước. Ông không truyền cảm hứng bằng những tuyên ngôn lớn tiếng mà bằng chính cuộc đời theo đuổi học thuật nghiêm túc và một tình cảm sâu đậm dành cho quê hương.

Trong những lần gặp gỡ ấy, ông luôn nhắn nhủ người trẻ hãy trân trọng lịch sử và văn hóa của dân tộc. Từ cách nói năng, hát ca đến từng câu văn của người Việt, từ việc gìn giữ những phong tục, lối sống truyền thống đến cách hành xử hằng ngày, tất cả đều là phần gốc của một cá nhân có bản sắc. Dù sinh sống và làm việc ở bất kỳ nơi đâu, nếu giữ được sợi dây gắn bó với căn cốt văn hóa dân tộc thì cũng sẽ không chông chênh giữa thế giới nhiều biến động.

Ông cũng dặn dò, trong một thế giới hội nhập và quốc tế hóa, chữ “Lễ” vẫn giữ vai trò nền tảng. Ngay cả khi làm việc với người phương Tây, thái độ lễ nghĩa, biết kính trên nhường dưới, biết tôn trọng kỷ cương vẫn là điều rất cần thiết. Đó không chỉ là chuyện giáo dục học đường hay khẩu hiệu treo trong lớp mà phải được thực hành trong đời sống hằng ngày, từ gia đình đến công sở, từ cách chào hỏi đến cách đối nhân xử thế.

Khi được hỏi sẽ tiếp tục cống hiến đến bao giờ, ông chỉ mỉm cười và nói rằng còn sức thì còn làm. Một câu trả lời nhẹ tênh nhưng chất chứa trong đó là cả một cách sống bền bỉ, không ồn ào, không đòi hỏi điều kiện và cũng không cần đến lời tán dương.

Một trí thức chọn sống ở bên ngoài nhưng luôn bước song song với dân tộc, một nửa đời mình dành cho Nhật Bản nhưng cả trái tim thì không rời khỏi Quảng Nam, Hội An, những cánh đồng quê hay một bản bolero từ thuở thanh xuân.

Bài viết đăng trên Đặc san TheLEADER với chủ đề PHỤNG SỰ xuất bản tháng 8/2025. Đặc san dày 196 trang, gồm bốn phần: Chính sách phụng sự, Lãnh đạo phụng sự, Doanh nghiệp phụng sự và Báo chí phụng sự.

Để đặt mua Đặc san, xin liên hệ: Tạp chí điện tử Nhà Quản Trị - TheLEADER

Tòa soạn thường trực: Tầng 2, tòa nhà số 5 ngõ 535 Kim Mã, phường Giảng Võ, Hà Nội
Điện thoại: (024) 6687 6808 - Hotline: 08887 08817

Văn phòng đại diện tại Thành phố Hồ Chí Minh
Địa chỉ: Lầu 2, tòa nhà VNO, số 29 Huỳnh Văn Bánh, phường Phú Nhuận, TP.HCM
Điện thoại: 08867 08817