Báo chí Việt Nam trước bình minh kỷ nguyên số

Hẹn gặp ông Lê Quốc Minh, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam tại phòng Tổng biên tập báo Nhân Dân, thay vì những huân chương hay bằng khen, điều thu hút sự chú ý của người viết chính là “gia tài” công nghệ mà ông sở hữu.

Ông có từ máy tính để bàn hiện đại, máy tính xách tay cá nhân, chiếc iPad mỏng nhẹ, đến loa thông minh đặt trên bàn làm việc và cả chiếc kính thực tế ảo, nhưng chưa có dịp để “khoe”.

Thế nhưng, món đồ công nghệ mà ông đặc biệt yêu thích lại là chiếc đồng hồ thông minh đeo tay. Ông say mê kể về những tiện ích mà nó mang lại trong cuộc sống bận rộn, từ theo dõi sức khỏe đến quản lý thông báo công việc. Ông thừa nhận, nhiều người có thể thích thú với những chiếc đồng hồ cơ sang trọng, nhưng với ông, một người luôn đặt công việc và sự hiệu quả lên hàng đầu, thì đồng hồ thông minh mới là lựa chọn tối ưu.

Trong câu chuyện với chúng tôi, ông Lê Quốc Minh tự nhận mình là một người yêu công nghệ, luôn hào hứng chia sẻ về những tiến bộ mới nhất. Những kỷ niệm về chặng đường làm báo đầy thăng trầm của ông cũng luôn gắn liền với những dấu mốc phát triển của công nghệ.

Theo ông, giữa báo chí và công nghệ luôn có mối quan hệ mật thiết. Thực tế, báo chí không chỉ là một ngành ứng dụng công nghệ, mà còn lớn lên và phát triển cùng với công nghệ.

“Công nghệ luôn có mặt ở mọi giai đoạn của báo chí. Ngày xưa báo in sử dụng máy in là công nghệ. Tới thời máy tính, máy ảnh cũng là ứng dụng công nghệ. Sau đó, báo mạng có internet là tiền đề, và gần đây là cả trí tuệ nhân tạo”, ông nói.

Từ nhiều năm trước, người đứng đầu Hội Nhà báo Việt Nam đã nhiều lần đề cập tới mối quan hệ đặc biệt này, nhưng từng vấp phải không ít sự hoài nghi vào những thay đổi mang tính cách mạng mà công nghệ sẽ mang lại cho ngành báo chí.

Ngành báo chí chuyển mình

“Những năm trở lại đây, chúng ta đang chứng kiến sự thay đổi rất lớn đối với ngành báo chí”, ông Minh mở đầu câu chuyện bằng một nhận định khái quát.

Khởi đầu là thời điểm năm 2016, khi cuộc bầu cử tổng thống Mỹ nổi lên vấn đề “tin giả”. Tới khi dịch bệnh Covid-19 bùng phát, tin giả thực sự trở thành vấn đề nhức nhối và bắt đầu được cả xã hội quan tâm.

“Trong Covid-19, mọi người mới thấy một tin đồn thất thiệt cũng có thể làm rung chuyển thế giới”, ông Minh nhớ lại. Tin giả ra đời từ sự phát triển vượt bậc của khoa học công nghệ, cùng với sự can thiệp của những cá nhân, tổ chức, đã tạo ra những xáo trộn lớn trong lĩnh vực báo chí, truyền thông.

Chính trong thời kỳ này, công nghệ được nhận diện đúng vai trò, cũng như được ứng dụng vào báo chí nhiều hơn, từ việc họp trực tuyến trong giãn cách xã hội, đến việc sử dụng các công nghệ mới để tạo ra nội dung số đa dạng và hấp dẫn phục vụ người dân.

Cuối năm 2022, sự bùng nổ của ChatGPT đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng. Trí tuệ nhân tạo, vốn đã có từ lâu, thì nay trở nên phổ biến và dễ tiếp cận hơn bao giờ hết. Điều này tạo ra một cuộc cách mạng về khả năng sản xuất và lan truyền thông tin trên mạng.

Theo ông Minh, sự phát triển của AI cũng kéo theo những mặt tối như lừa đảo cuộc gọi, âm thanh, hình ảnh và gần đây là deepfake. “Khi công nghệ sản xuất ra lượng thông tin thật giả lẫn lộn ngày càng nhiều, người đọc bắt đầu cảm thấy hoang mang và chán nản. Có tình trạng ở nhiều quốc gia phát triển, người đọc bắt đầu né tránh tin tức và chấp nhận bỏ lỡ cả những thông tin tích cực và hữu ích từ báo chí chính thống”, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam nói.

Trong khi đó, sự phát triển của công nghệ cũng làm thay đổi thói quen đọc báo của người dùng. Thay vì truy cập trực tiếp vào các trang báo, họ chủ yếu tiếp cận thông tin qua mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm. Điều này dẫn đến thực trạng các cơ quan báo chí đang ngày càng phụ thuộc vào các nền tảng thứ ba để thu hút độc giả, đồng thời phải chạy theo các thuật toán để tăng lượng truy cập.

Xa hơn, ngành báo chí còn có nguy cơ bị đe dọa bởi sự phát triển mạnh mẽ của AI, khi các nền tảng này đang dần thay thế các công cụ tìm kiếm, mạng xã hội, cũng như các nguồn truy cập truyền thống.

“Báo chí đang đứng trước sự cạnh tranh vô cùng lớn. Cạnh tranh trong ngành, cạnh tranh với tin giả, cạnh tranh về nguồn đọc và thậm chí là cạnh tranh với các cá nhân có tài khoản mạng xã hội”, ông Lê Quốc Minh nhấn mạnh.

Chuyên sâu hóa và xây dựng niềm tin

Trong bối cảnh đó, theo Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam, giải pháp cho các cơ quan báo chí là tập trung vào sự chuyên nghiệp và độ sâu của nội dung. “Đây là thời kỳ mà chúng ta không thể có tham vọng, là thông tin của mình đến được với càng đông người càng tốt”, ông nhận định.

Thay vì cố gắng cạnh tranh về tốc độ và quy mô với mạng xã hội, báo chí cần tạo sự khác biệt bằng cách cung cấp những phân tích chuyên sâu, kiểm chứng thông tin chặt chẽ và mang đến cho độc giả những góc nhìn đa chiều, toàn diện về các vấn đề đang diễn ra trong xã hội.

Ông Minh nêu ví dụ về việc bất kỳ người dân nào cũng có thể dễ dàng chụp ảnh, quay phim, chia sẻ thông tin về một sự kiện nào đó trên mạng xã hội, nhưng báo chí lại có khả năng phân tích nguyên nhân, tìm hiểu bối cảnh và đề xuất các giải pháp một cách chuyên nghiệp.

“Người dân không thể dễ dàng gặp gỡ các chuyên gia, đại diện các cơ quan quản lý. Nhưng nhà báo thì lại có thể làm được những việc đó”, ông Minh đưa quan điểm.

Đặc biệt đối với các tạp chí, vốn là một khối đặc thù trong lĩnh vực báo chí Việt Nam, ông Minh cho rằng giải pháp nằm ở việc chọn ngách chuyên sâu và phục vụ độc giả một cách tận tâm.

Thay vì cố gắng bao phủ một lượng lớn độc giả với nhiều chủ đề khác nhau, các tạp chí nên tập trung vào một lĩnh vực cụ thể có thế mạnh, cung cấp những nội dung chất lượng cao, chuyên sâu và đáp ứng đúng nhu cầu của độc giả mục tiêu.

Người đứng đầu Hội Nhà báo Việt Nam ghi nhận thành công của nhiều tạp chí chuyên biệt trên thế giới, như một tạp chí chuyên về câu cá vẫn có thể tồn tại và phát triển nhờ cung cấp đầy đủ thông tin, kỹ năng, dụng cụ và kết nối với các dịch vụ liên quan cho cộng đồng người câu cá đam mê.

“Tờ báo có một triệu người đọc lướt qua chưa chắc đã hiệu quả bằng một tờ tạp chí có 10.000 người đọc trung thành”, ông gợi mở. Để làm được điều này, khả năng kiểm chứng và xác nhận tính đúng đắn của thông tin là rất quan trọng nhất.

Do đó, các cơ quan báo chí, theo ông Minh, cần trở thành “ngọn hải đăng” dẫn đường, cung cấp những thông tin đáng tin cậy và giúp người đọc phân biệt thật giả trong một “biển” thông tin hỗn loạn.

Hành trang cho người làm báo

Với cá nhân mỗi người làm báo, Chủ tịch Hội Nhà báo Việt Nam cho rằng, cần chủ động trang bị những kiến thức và kỹ năng mới: “Báo chí gắn liền với công nghệ, người làm báo trong thời đại này phải biết sử dụng công nghệ”.

Theo ông, trong bối cảnh công nghệ thay đổi từng ngày, người làm báo không thể đứng ngoài cuộc mà cần liên tục học hỏi và cập nhật những xu hướng mới. Việc nắm vững các công cụ và nền tảng công nghệ sẽ đem lại hiệu quả cao trong công việc, tiết kiệm thời gian và chi phí, đồng thời tạo ra những sản phẩm báo chí đa dạng và hấp dẫn.

“Một bài báo tiếp cận được cả triệu người, hay 10.000 người đều là do công nghệ. Báo chí cần trở thành một trong những lực lượng tiên phong về mặt công nghệ, không ngừng đổi mới và sáng tạo để đáp ứng nhu cầu thông tin ngày càng cao của độc giả”, ông khẳng định.

Dù ngành báo chí còn đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức, nhưng người đứng đầu Hội Nhà báo Việt Nam vẫn giữ một tinh thần lạc quan và tin tưởng vào tương lai của báo chí.

Ông cho rằng, trong bối cảnh thông tin hỗn loạn và tin giả tràn lan trên mạng, vai trò của báo chí chính thống càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Người làm báo cần tập trung vào việc cung cấp những nội dung chất lượng cao, chuyên sâu và độc đáo, đồng thời tận dụng tối đa sức mạnh của công nghệ để tiếp cận và tương tác với độc giả một cách hiệu quả.

Bên cạnh đó, mục tiêu xây dựng một cộng đồng độc giả trung thành, tin tưởng và sẵn sàng trả tiền cho những nội dung chất lượng cũng là một yếu tố then chốt để báo chí có thể phát triển bền vững trong kỷ nguyên này.

Theo ông, dù ở trong lĩnh vực nào, nội dung chất lượng và độc đáo vẫn luôn có giá trị và thu hút được độc giả. “Báo chí không còn thời cạnh tranh về số lượng, mà phải cạnh tranh về chất lượng và sự khác biệt, hướng tới mục tiêu trở thành những tổ chức thông tin lớn mạnh, đáp ứng nhu cầu đa dạng của độc giả mỗi ngày”, ông Minh nhấn mạnh.