Việt Nam có phải là một ngôi sao đang lên?

Trong năm qua, Việt Nam đã trở thành một trong những quốc gia được nhắc đến nhiều nhất trên thế giới. Với dân số gần 100 triệu người và lực lượng lao động khoảng 60 triệu người, Việt Nam là đang là sự lựa chọn lý tưởng cho nhiều nhà sản xuất có trụ sở tại Trung Quốc muốn đa dạng hóa chuỗi cung ứng. Việt Nam có thể đáp ứng về nguồn lực lao động, đất đai và đặc biệt là thuế quan thương mại.

Trong suốt 25 năm qua, GDP của Việt Nam đã tăng trưởng khoảng 6,25% mỗi năm và kim ngạch thương mại tăng trưởng ở mức hai con số. Các sản phẩm “Made-in-Vietnam” được tiêu thụ trên toàn cầu nhờ vào các hiệp định thương mại tự do (FTA) với 16 đối tác và việc gia nhập Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) từ năm 2007.

Bắt đầu từ giữa những năm 1990, tỷ lệ nghèo đói đã giảm mạnh, thời gian trung bình cho giáo dục của người dân tăng đáng kể và tầng lớp trung lưu liên tục phát triển. Theo HSBC Việt Nam, đến năm 2030, Việt Nam có thể sẽ là thị trường tiêu dùng lớn thứ 10 trên thế giới, lớn hơn cả thị trường tiêu dùng của Anh và Đức.

Những xu hướng và dữ liệu này đã trở thành lý do cho các mô tả nổi bật về Việt Nam như “Con rồng kinh tế mới”, “Ngôi sao đang lên”, và “Thị trường mới nổi” (từ một thị trường cận biên).

Chính những dữ liệu lịch sử và các xu hướng hiện tại, thay vì chỉ các khẩu hiệu, đã khiến chúng tôi (Brook Taylor từ New Zealand và Sam Korsmoe từ Mỹ) bắt đầu một dự án vào đầu năm 2020 để nghiên cứu và viết một cuốn sách về tương lai của Việt Nam. Dữ liệu lịch sử cần được giải thích và những câu hỏi tập trung về tương lai cần được đặt ra.

Kết quả cuối cùng của hơn ba năm nghiên cứu và viết là cuốn sách Vietnam - Asia’s Rising Star (Silkworm Books, 2023) và bản dịch tiếng Việt Việt Nam - Ngôi sao đang lên của châu Á (Nhà xuất bản Quảng Văn và Hồng Đức, 2024).

Chúng tôi tin rằng Việt Nam thực sự là một ngôi sao đang lên. Chúng tôi cũng đã nghiên cứu  Việt Nam có thể được coi là một “Con rồng kinh tế ” hay không. Chúng tôi tin là có, nhưng liệu những danh xưng này có hợp lý không? Trong bài viết này, chúng tôi sẽ đề cập đến một số vấn đề chính từ cuốn sách của mình.

Phương pháp nghiên cứu của chúng tôi là xây dựng và kiểm tra một giả thuyết về tương lai của Việt Nam. Giả thuyết là: Việt Nam sẽ trở thành con rồng kinh tế tiếp theo của châu Á, và sẽ phát triển theo cách tương tự như Hàn Quốc và Đài Loan đã phát triển thành công.

Trong giả thuyết này, có hai câu hỏi quan trọng: Thứ nhất, con rồng kinh tế là gì? Thứ hai, liệu Việt Nam có thể phát triển và tăng trưởng giống như Hàn Quốc và Đài Loan đã làm cách đây hơn 30 năm?

Theo chúng tôi, thuật ngữ “Con rồng kinh tế” đã được sử dụng quá rộng rãi để miêu tả các quốc gia, vùng lãnh thổ chỉ đơn giản là đang phát triển tốt. Vì lý do này, chúng tôi đã xây dựng một bộ tiêu chí mà một quốc gia phải đáp ứng với danh xưng “Con rồng kinh tế”. Chúng tôi đã nghiên cứu sáu tiêu chí mà quốc gia, vùng lãnh thổ đó cần đạt được trong một khoảng thời gian dài.

Đây là những tiêu chí mà Hàn Quốc và Đài Loan đã đạt được khi họ được coi là con rồng kinh tế vào những năm 1980 và 1990. Và kết luận của chúng tôi đối với Việt Nam như sau:

• Số liệu: Tất cả các chỉ số kinh doanh và kinh tế có thể đo lường (ví dụ: GDP, thương mại, đầu tư, năng suất…) phải tăng trưởng ổn định trong hơn 10 năm liên tiếp. Đánh giá của chúng tôi: Chắc chắn Có. Dữ liệu rõ ràng cho thấy gần như mọi chỉ số dùng để mô tả và đo lường nền kinh tế Việt Nam đã cải thiện ít nhất 20 năm liên tục.

• Xuất khẩu: Các sản phẩm xuất khẩu của quốc gia phải liên tục vươn lên chuỗi giá trị nhờ việc áp dụng công nghệ sản xuất hiệu quả hơn và năng suất cao hơn (ví dụ: một quốc gia bắt đầu với giày dép và hàng may mặc nhưng nhanh chóng vươn lên sản xuất sản phẩm điện tử và các mặt hàng có giá trị cao hơn). Đánh giá của chúng tôi: có thể Có. Việt Nam đã chuyển từ một quốc gia sản xuất giày dép và hàng may mặc sang các sản phẩm có tỷ suất lợi nhuận cao hơn, tuy nhiên vẫn còn nhiều điều cần cải thiện.

• Công nghiệp hóa: Nền tảng cho quá trình công nghiệp hóa hiện tại và tương lai của đất nước đã bắt đầu. Đất nước này đang đi đúng hướng về mặt chính sách và cơ sở hạ tầng cơ bản đang được xây dựng. Đánh giá của chúng tôi: Chưa đạt. Mặc dù có các chính sách và một số cơ sở hạ tầng đang được hoàn thành (ví dụ, gần đây là tuyến metro ở TP. HCM), nhưng toàn bộ quá trình này quá chậm để có thể đáp ứng được tiêu chí “con rồng kinh tế”.

• Chuyên môn: Trình độ học vấn và kỹ năng của các nhân sự chủ chốt trong nền kinh tế và chính phủ ngày càng được cải thiện. Đánh giá của chúng tôi: Có nhưng cần cải thiện. Nhiều người Việt Nam du học ở nước ngoài đã trở về quê hương và đảm nhận những công việc quan trọng. Tuy nhiên, xu hướng này cần được đẩy nhanh để có thể đạt được đánh giá “Chắc chắn Có.”

• Thị trường: Có nhiều thị trường cho các sản phẩm Made-in-Vietnam nhờ các hiệp định thương mại tự do, nơi hàng hóa Việt Nam cạnh tranh với các nhà sản xuất toàn cầu. Đánh giá của chúng tôi: Chắc chắn Có. Bằng chứng về việc tiếp cận thị trường toàn cầu của hàng hóa Việt Nam là rõ ràng (ví dụ: các hiệp định FTA trên toàn thế giới). Ngoài ra, Việt Nam là một trong những quốc gia xuất khẩu hàng hóa lớn như cà phê, gạo, tôm, hạt điều và một số sản phẩm điện tử.

• Năng lực lãnh đạo: Có một đội ngũ lãnh đạo được xây dựng trên cơ sở năng lực hơn là thế lực, mặc dù không phải lúc nào cũng rõ ràng, nhưng những cá nhân có năng lực cao nhất vẫn vươn lên đứng đầu. Đánh giá của chúng tôi: Chưa thể kết luận. Chỉ số này được đánh giá là “chưa thể kết luận” vì quá khó để mô tả một bức tranh rõ ràng về tiêu chí này.

Có hai diễn biến đáng chú ý đã xảy ra kể từ khi chúng tôi hoàn thành cuốn sách. Thứ nhất, đã có một sự chuyển giao lãnh đạo thành công của những người đứng đầu đất nước. Thứ hai, tương lai công nghệ cao của Việt Nam đã thu hút nhiều sự chú ý với các khoản đầu tư lớn được lên kế hoạch từ các công ty công nghệ lớn như Meta và Nvidia. Báo chí trong nước cũng đăng tải nhiều bức ảnh thân thiện giữa Thủ tướng Phạm Minh Chính và Giám đốc điều hành Nvidia Jensen Huang cùng nhau uống bia tại một quán ăn trên phố Hà Nội sau khi Nvidia ký kết các thỏa thuận phát triển Trung tâm R&D và Trung tâm Dữ liệu AI tại Việt Nam. Đây là một sự kiện quan trọng và có thể nâng cao đánh giá về xuất khẩu của chúng tôi từ “có thể Có” sang “Có, nhưng chưa thể đạt được “Chắc chắn Có”.

Với hai đánh giá “Chắc chắn Có”, hai “Có”, một “Chưa đạt” và một “Chưa thể kết luận”, cung cấp đủ bằng chứng để chúng tôi đưa ra kết luận cuối cùng. Chúng tôi tin rằng Việt Nam xứng đáng với danh hiệu “con rồng kinh tế”. Tuy nhiên, đây chỉ là một phần trong giả thuyết của chúng tôi. Phần còn lại là chúng tôi cần xác định liệu Việt Nam có khả năng lặp lại mô hình tăng trưởng thành công của Hàn Quốc và Đài Loan hay không. Câu hỏi này phức tạp hơn nhiều.

Để trả lời câu hỏi này, chúng tôi đã tiếp cận từ một góc độ khác. Chúng tôi nghiên cứu các động lực kinh tế mà Hàn Quốc và Đài Loan đã có hoặc phát triển từ năm 1950 đến 2000 để trở thành các quốc gia và vùng lãnh thổ có thu nhập cao. Chúng tôi đã nghiên cứu tổng cộng chín động lực, một số trong đó cũng áp dụng cho Việt Nam. Sau đó, chúng tôi cũng nghiên cứu các động lực then chốt mà Việt Nam có trong những năm 2020 và 2030 để tiếp tục phát triển nền kinh tế và trở thành một quốc gia có thu nhập cao.

Chúng tôi đã nghiên cứu tổng cộng tám động lực kinh tế. Như đã đề cập trong bảng dưới đây (xem bảng), tám động lực của Việt Nam kết hợp với bảy yếu tố chung với Hàn Quốc và Đài Loan có nghĩa là Việt Nam có tổng cộng 15 yếu tố áp dụng cho kịch bản tăng trưởng của Việt Nam trong những năm 2020 và 2030. Các động lực này được giải thích chi tiết trong Chương 8 – “Lợi thế của những con rồng Châu Á đầu tiên” và Chương 9 – “Việt Nam có gì?” trong cuốn sách của chúng tôi.

Không có quá nhiều quốc gia trên thế giới có thể đưa ra một danh sách các động lực phát triển kinh tế như vậy. Tuy nhiên, chỉ danh sách này thôi thì chưa đủ để trả lời câu hỏi trong phần hai của giả thuyết. Chúng tôi cần thêm nhiều bằng chứng để đánh giá liệu Việt Nam có tiếp tục phát triển, vươn lên trở thành một nền kinh tế vượt qua mức “con rồng kinh tế” và cuối cùng đạt được mức thu nhập cao hay không.

Chúng tôi đã thực hiện thêm một phương pháp nghiên cứu. Chúng tôi đã nghiên cứu và viết về sáu lĩnh vực quan trọng của Việt Nam. Các lĩnh vực này bao gồm nông nghiệp, giáo dục, và hạ tầng (ba lĩnh vực khác nhau của nền kinh tế có thể đo lường được), vai trò của phụ nữ (một vấn đề xã hội và văn hóa), công nghệ nhảy vọt (một chỉ số dựa trên công cụ), và thể thao, du lịch, nghệ thuật (một chỉ số về lối sống).

Ngoài ra, chúng tôi còn nhìn nhận mỗi nghiên cứu điển hình qua năm góc độ thử nghiệm. Ví dụ, như đã nêu dưới đây, khi nhìn nhận qua “lăng kính văn hóa”, liệu lĩnh vực đó có hỗ trợ, phản bác hay trung lập đối với việc khẳng định giả thuyết. Chúng tôi đã công bố bảng đánh giá các chỉ số thử nghiệm này ở cuối mỗi nghiên cứu điển hình.

 Trong phân tích cuối cùng, chúng tôi cho rằng Việt Nam “có khả năng” lặp lại mô hình tăng trưởng của Hàn Quốc và Đài Loan, mô hình đã đưa Hàn Quốc và Đài Loan trở thành quốc gia và vùng lãnh thổ có thu nhập cao. Một trong những thông điệp chính của chúng tôi là Việt Nam cần phải vượt ra ngoài cái gọi là “con rồng kinh tế”, vì nếu là một “con rồng kinh tế” thôi sẽ không đủ để vượt qua thách thức lớn nhất phải đối mặt, đó là thoát khỏi cái bẫy thu nhập trung bình. Để làm được điều này, các nhà lãnh đạo, doanh nhân và chủ doanh nghiệp của Việt Nam trong thập niên 2020 và 2030 phải tiếp tục cam kết với tăng trưởng kinh tế giống như các thế hệ đi trước từ năm 1990 đến 2020.

Điều này sẽ không dễ dàng. Quy chuẩn toàn cầu hiện nay là các quốc gia khó có thể đạt được mức thu nhập cao. Họ bị “kẹt” trong cái bẫy thu nhập trung bình.

Vậy, ngoài chín động lực thúc đẩy, Hàn Quốc và Đài Loan đã làm như thế nào? Làm thế nào họ có thể thoát khỏi cái bẫy thu nhập trung bình và trở thành những quốc gia và vùng lãnh thổ phát triển toàn diện với các thương hiệu và công nghệ toàn cầu?

Họ đã nghĩ lớn và làm lớn

Có những lý do cụ thể giải thích tại sao Đài Loan lại có tòa nhà cao nhất thế giới từ 2004 đến 2010 (Taipei 101) và là nơi đặt trụ sở của TSMC, có thể được xem là một trong những công ty chip bán dẫn quan trọng nhất thế giới. Ngoài ra, cũng có những lý do rõ ràng giải thích tại sao Samsung của Hàn Quốc đã là nhà sản xuất smartphone hàng đầu thế giới suốt 12 năm liền (khoảng từ 2010 đến 2022), cũng như tại sao Hàn Quốc giành quyền đăng cai Olympic Mùa hè 1988, World Cup 2002 cùng Nhật Bản và Olympic Mùa đông 2018.

Cả Hàn Quốc và Đài Loan đều có những doanh nhân, nhà lãnh đạo và cộng đồng doanh nghiệp theo đuổi những mục tiêu táo bạo và quyết tâm đạt được chúng. Họ đã tận dụng hiệu quả các lợi thế so sánh và yếu tố thúc đẩy của mình. Họ đã làm điều đó mặc dù phải đối mặt với những vấn đề chưa được giải quyết hoàn toàn về lãnh thổ và thống nhất, ví dụ như Đài Loan với Trung Quốc đại lục và Hàn Quốc với Triều Tiên, điều mà có thể khiến nhiều quốc gia khác cảm thấy lo ngại và không dám nghĩ lớn. Thay vì lo lắng hay e ngại, người dân Hàn Quốc và Đài Loan đã học hành chăm chỉ, làm việc cật lực và quyết tâm không để mình bị kẹt trong cái bẫy thu nhập trung bình.

Câu hỏi và thách thức chủ yếu của Việt Nam trong thập niên 2020 và 2030 là liệu người dân và các nhà lãnh đạo Việt Nam có thể làm được như vậy không. Dù chúng tôi lạc quan về tương lai của Việt Nam, nhưng vẫn có rất nhiều thách thức. Thực tế, chúng tôi đã dành riêng một chương, Chương 11 – “Những rủi ro phía trước”, để phân tích những vấn đề có thể xảy ra. Chúng tôi nghiên cứu và viết về những vấn đề như chênh lệch giàu nghèo, năng lực điều hành, môi trường và các rủi ro địa chính trị, cùng nhiều vấn đề khác. Những rủi ro này cần phải được quản lý thật tốt để Việt Nam có thể tiếp tục phát triển với tốc độ hiện tại. Nếu làm được điều này, Việt Nam sẽ trở thành quốc gia có mức thu nhập cao vào năm 2045, từ đó những dự báo của chúng tôi từ mức “có thể xảy ra” trở thành hiện thực.